«Зеленый пояс Вилюя» экологическай пуонда далааһыннаах үлэтэ

Дмитрий Гаврильевич Макаров аатынан «Зеленый пояс Вилюя» экологическай пуонда нэһилиэнньэни айылҕа харыстабылыгар уһуйар, тулалыыр эйгэни харыстыыр сыаллаах 2013 сыллаахха тэриллибитэ. Бүлүүтээҕи ойуур хаһаайыстыбатын дириэктэрэ, Бүлүү сирин патриота Дмитрий Макаров аатын үйэтитэр аналлаах. 2014 сыллаахха пуонда көҕүлээһининэн тэриллибит Бүлүү өрүс күнэ 2017 сыллаахтан бэттэх Бүлүү бөлөх услуутары барыларын хабар. Ону таһынан, үгэс буолбут «Кымыс—Дьөһөгөй бэлэҕэ» кымыс бэстибээлэ, Бүлүүгэ Уолбут сиригэр биллиилээх модель, меценат Наталья Водянова пуондатыттан оҕо былаһааккатын оҥоруу, «Ыра санаам – ыраас Бүлүүм»сквердэргэ, былаһааккаларга мас олордуутун бырайыага, Кыадаҥнадҕа К. Маак өйдөбүнньүк бэлиэтин туруоруу, норуодунай учуутал Михаил Андреев олорбут дьиэтигэр өйдөбүнньүк дуоска ыйаныыта – барыта уопсастыбыннай тэриллии сэмэй ситиһиитэ.

2018 сыллаахха АЛРОСА хампаанньа даамбата тоҕо баран, Бүлүү өрүс киртийбитэ. Онуоха пуонда көҕүлээн, Бүлүү бөлөх улуустарын оҕолоро курутуйуу бэлиэтэ — 4000 кумааҕы кыталыгы оҥорон, Ил Дархан Айсен Николаевка туттарбыттара.

Бүлүү куоратыгар улахан Дендропаарка тутуута былааҥҥа баар. Бу бырайыак олоххо киллэриигэ саамай ыарахан уонна техническэй өттүнэн күчүмэҕэйдэрдээх. Ол гынан баран, пуонда ылыстаҕына, бу бырайыак олоххо киирэрэ саарбаҕаламмат. Биһиги пуонда салайааччыта Прасковья Гаврильевна Макароваттан үлэлэрин, инники былааннарын туһунан ыйыталастыбыт.

• Пуонда историятын, сыалгыт-соруккут туһунан кэпсээ эрэ.
• Биһиги пуондабыт үлэлээбитэ алтыс сылыгар барда. Бу тухары бэйэбитигэр ылыммыт эбээһинэспитин чиэстээхтик толордубут. Бастаан хайдах саҕалаабыппытын, бастакы мунньахтарбытын, пуонда аатын талбыппытын саныыбын. Бастакы мунньах ойуур хаһаайыстыбатын дьиэтигэр буолбута. Лесничэйинэн Октябрь Лукин үлэлиирэ. Сэбиэккэ ыҥырыллыбыт дьону долгуйа күүппүппүтүн өйдүүбүн. Ол эрээри долгуйуубут дуона суох буолан биэрбитэ. Дмитрий Гаврильевич доҕотторо бары кини сырдык аатын өйдөөн-санаан туран, дьыалаҕа хара маҥнайгыттан бэриниилээхтик сыһыаннаспыттара. Биир улахан сыалбытынан-сорукпутунан Дмитрий Гаврильевич ымыы оҥостубут баҕа санаатын – Сибэккилиир, астаах мастар саадтара — Дендропарка тутуутун олоххо киллэриини ааттаабыппыт. Билигин элбэх үлэ барда, иннибитигэр өссө да элбэх сорук турар.
• «Бүлүүбэр тапталым бэлиэтэ — айылҕа кэрэтин бэлэҕэ» бырайыак туһунан кэпсээ эрэ.
• Былырыыҥҥыттан «Бүлүүбэр тапталым бэлиэтэ — айылҕа кэрэтин бэлэҕэ» бырайыагы үлэлэтэн, Бүлүү улууһун нэһилиэктэригэр сибэккилиир мастары олордобут. Пуонда бэлэхтээбит сэдэх мастара Үгүлээт, Кыадаҥда, Өкүндү Тааһаҕар нэһилиэктэрин сквердэригэр, Бүлүү 3-с №дээх, Мастаах оскуолаларыгар үүнэллэр. Быйыл балаҕан ыйын 20 күнүгэр пуонда тэрийсээччитэ, Сэбиэтин чилиэнэ Ксения Гаврильевна Поскачина пуонда аатыттан сибэккилиир мастар үнүгэстэрин Бөкчөҥөө орто оскуолатын дириэктэригэр Бубякина Светлана Иннокентьевнаҕа туттарда. Акация, бузина, черемуха үнүгэстэрин Д.Г.Макаров  пуондата 2017 с. оскуола лесничествотын тэрийии күрэҕэр  кыттан, Бүлүү улууһугар бастакынан лесничество тэрийбит Бөтүҥ оскуолатыгар туттарыллыбыта.
• Уопсайынан ыллахха, Саха сиригэр, улуустарга экологическай балаһыанньаны тупсарарга туох нааданый? Билиҥҥитэ диагностика, эрдэттэн сэрэтии таһыма хайдаҕый?
• Балаһыанньа тупсарыгар олохтоох, экологическай кыһалҕаны ылсан үлэлиир дьоммутун кытта бииргэ үлэлиэххэ наада. СГТХА-ҕа ойуур хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин саҥаттан үөрэтэр исписээлинэс суоҕа эмиэ атахтыыр. Итиэннэ нэһилиэктэр уонна куораттар пааркабай хаһаайыстыбаларын сөптөөхтүк ылсан кэҥэтэр наада.

Аны, сир баайын хостоон туһаҕа таһаарар тэрилтэлэри кытта тэҥҥэ кэпсэтэр, быһаарсар экология министиэристибэтин сэргэ, Ил Түмэн үлэтэ наада. Биирдиилээн эколог ону кыайбат. Холобур, Ленскэйгэ дьоммут билигин да харчы эрэ төлөөн «сургуттар» суолларынан сылдьар кыахтаахтар. Тоҕо нолуок төлөбүрүгэр бэриллибит чэпчэтии көрүллэрин туруорсар уолдьаспатый…

• Көҕөрдүү үлэтин хайдах ыытыахха нааданый?
• Дьокуускайга бу сайын буолбут Бүтүн Россия Ойуурун пуорумун биир былаһааккатыгар «Саха сирин усулуобуйатыгар кыра куораттари уонна нэһилиэктэри көҕөрдүү үлэтэ. Д.Г. Макаров аатынан «Зеленый пояс Вилюя» пуонда үлэтин холобурунан кэмиэрчэскэйэ суох уопсастыба оруола» диэн дакылаатынан кыттыбытым. Саха сиригэр көҕөрдүү үлэтэ аныгы ирдэбилгэ соччо эппиэттээбэт. Ол курдук массыына элбии турар, оттон быылы ыраастыыр, тутар аналлаах мастар аллараа өттүлэрэ суох. Ол ордук оҕолорго кутталлаах – кинилэр массыына сылдьар таһымыгар сылдьаллар. Биһиги улууспутугар оскуолаларга ойуур хаһаайыстыбаларын тэрийэбит. Билигин номнуо түөрт хаһаайыстыба үлэлиир. Кинилэр инникитин нэһилиэктэри уонна куораттары көҕөрдүүгэ үлэлиир тирэх пууннар буолуохтаахтар. Оскуола оҕолорун, уһуйааннары кытта биһиги уопсайынан ыкса үлэлиибит. Ол курдук, алтынньы ыйга «Көтөрдөр куораттара» куонкурус саҕалаабыппыт. Оҕо уһуйааннарын иитиллээччилэрэ, оскуола оҕолоро, устудьуоннар көтөрдөр дьиэлэрин бэйэлин илиилэринэн оҥоруохтаахтар. Бу скворечниктар Бүлүү куоратыгар баар Улахан Хомустаах күөл кытыытыгар тэриллиэхтээх Дендропаарка бастакы оҥоһуктара буолуохтаахтар.

ЫСПЫРААПКА:

Пуонда Дмитрий Гаврильевич Макаров аатын сүгэр. Кини Гаврил Федорович Макаров, Мария Дмитриевна Поскачина дьиэ кэргэттэригэр күүтүүлээх бастакы оҕонон 1959 с. Атырдьах ыйын 19 күнүгэр күн сирин көрбүтэ. Дивногорскай куоракка үөрэнэн лесник идэтин ылбыта уонна Бүлүү лесхоһугар техник-лесоводунан үлэтин саҕалаабыта, дойдутугар Кыадаҥдаҕа лесниктээбитэ.

Дмитрий Гаврильевич үлэтин ис-иһиттэн сөбүлээн, ирдэбили тутуһан үлэлээбитэ. 2000 сылтан лесхоз дириэктэринэн анаммыта, үлэтин кыайа-хото тутан Бүлүү лесхоһа республикаҕа элбэхтик ааттанарын ситиспитэ. Үлэҕэ ирдэбиллээҕэ, үлэһиттэригэр, бэтэрээннэргэ кыһамньылааҕа. Улуус сайдыытыгар кылаатын киллэрбит салайааччы, Дмитрий Гаврильевич олоххо киэҥ көрүүлээх буолан тустаах эрэ үлэтинэн муҥурдамматаҕа. Оройуон Сэбиэтин икки ыҥырыытын дьокутаатынан талыллан, таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. Сессияларга ырытыспыт балаһыанньалара, дьүүллэспит быһаарыылара улуус олохтоохторун туһугар туһуланара. Үгүс киһи билбэтэ буолуо – Дмитрий Гаврильевич этиитинэн Бүлүү улууһун гербэтигэр бэс лабаалара киирбиттэрин. Дмитрий Гаврильевич биир үтүө өрүтүнэн, сахалыы ийэ өйүн-санаатын туоһутунан кини аҕа көлүөнэ үлэтин, олоҕун дириҥник сыаналыыра буолар. Ол чаҕылхай холобурунан Советскай Сойуус Дьоруойа лесник Степанов Николай Саввич туһунан бастакы кинигэни хомуйан таһаартарбытын ааһан, лесхоһугар Герой бюһун, сэриигэ кыттыбыт лесниктэр ааттарын үйэтитэргэ анаан Кыайыы Скверин оҥорторбута, кыадаҥдалары сэрии сылларыгар өлөртөн өрүһүйбүт Томскай Алексей Афанасьевич олорбут дьиэтигэр бэлиэ сурук оҥорторон ыйаабыта буолар. Герой Степанов Н.С. аатын лесхозка бэрдэрэр баҕа санаалааҕа кыайан туолбатаҕа. Үлэлии сылдьыбыта буоллар итини булгуччу ситиһиэхтээҕэ.

Дмитрий Гаврильевич үлэ үөһүгэр сылдьан, баара-суоҕа 50 сааһыгар оһолго түбэһэн орто дойду олоҕуттан арахсыбыта. Дмитрий Гаврильевич доҕотторо, аймахтара, кини ситэ оҥорботоҕун ханнык эмэ өттүттэн ситэрээри, оҥоруохтааҕын оҥороору кини аатынан экологическай пуонда тэрийэн, аатын ааттатан бииргэ үлэлээбиттэрэ биэс сылтан орто.