Эдэр олоҥхоһут, өрөспүүбүлүкэтээҕи “Ыччат олоҥхоһут” уопсастыбаннай түмсүү бэрэсидьиэнэ, филологическай наука кандидата Юрий Борисов аны сайын Нам улууһугар ыытыллар өрөспүүбүлүкэтээҕи «Олоҥхо ыһыаҕа-2019» көрсө, олус интэриэһинэй бырайыагы саҕалаата.
Бырайыак партнердарынан СӨ Култууратын уонна духуобунай сайдыытын министиэристибэтэ, “Ыччат олоҥхоһут” түмсүү, ХИФУ Олоҥхо института, СӨ Олоҥхо тыйаатыра уонна Нам улууһун дьаһалтата буолаллар.
«Ааттаах олоҥхоһуттар аартыктарынан, ытык кырдьаҕастар ыллыктарынан» — аата бэйэтэ да кэпсии-сэһэргии турарынан, эдэр олоҥхоһут бу ааптарыскай бырайыагын чэрчитинэн, олунньу-муус устар ыйдарга, былыр Нам улууһун аатырбыт олоҥхоһуттара сылдьыбыт суолларынан-иистэринэн тиийтэлээн, улуус 20-чэ ниһилиэгин дьонугар-сэргэтигэр олоҥхолоон иһитиннэрэр былааннаах.
“Уос аһар ырыа”
Сыал-сорук эмиэ дьэҥкэ: Нам улууһун нэһилиэнньэтигэр саха героическай эпоһын — олоҥхону — толоруу искусствотын туһунан фоновай билиилэри билиһиннэрии. Аҕа көлүөнэ, эдэр дьон уонна үөрэнэр ыччат ортотугар олоҥхону толоруу үгэс буолбут ньымаларын тарҕатыы. Саха олоҥхотун өйдүүр уонна ылынар эпическэй аудиторияны уонна олоҥхону толорууга былыр-былыргыттан баар “уос аһар ырыа” (песнь, предшествующая сказанию), “кутурук салайар ырыа” (песнь, завершающая исполнение эпоса), “атах соболоҥо” (вознаграждение исполнителя) курдук төрүт өйдөбүллэри сөргүтүүгэ көмөлөһүү. Уопут атастаһыыта. Олоҥхону толоруу маастарыстыбатыгар итиэннэ намныы олоҥхолооһун ньымаларын уратыларыгар маастар-кылаас биэрии (аатырбыт олоҥхоһуттар П.П.Ядрихинскай-Бэдьээлэ, В.Н.Попов-Бочоох суруллубут олоҥхолорунан). Олоҥхону эдэр толорооччу дьиҥнээх олоҥхоһут буолуутугар маастарыстыбатын таһымын быһаарар киритиэрийдэри чопчулааһын, олоҥхону толоруу маастарыстыбатын үрдэтии, о.д.а.
Онон, олоҥхону бастакынан истии олунньу 2 күнүгэр улуус киинигэр Нам сэлиэнньэтигэр ыытылынна. Ааптар бэйэтэ этэринии, “бүгүҥҥү бүтэй маҥан үөрүүлээх күҥҥэ” экспериментальнай бырайыак Нам улууһун «Олоҥхо Дьиэтигэр» саҕаланна. Дьэ манна, Юрий Борисов бэйэтэ айбыт «Баһырҕастаах аттаах Баабый Баатыр» олоҥхотун, эбии сюжеттары киллэрэн, сайыннаран, уопсайа 1,5 чаас усталаах-туоратыгар дьоһуннаан олорон, толорон биэрдэ.
—Хайдах эрэ, ис-испиттэн бэйэтэ арыллан тахсан истэ. Истээччилэр бэрт сэргэхтик, өрөйөн-чөрөйөн олорон иһиттилэр. Сүрүннээн култуура үлэһиттэрэ, Олоҥхо ассоциациятын чилиэннэрэ уонна олоҥхону сэҥээрээччилэр, — диир Юрий Петрович.
Көбөкөҥҥө уонна Фрунзеҕа
— Фрунзе-Көбөкөн эргин уопсайа биэс олоҥхоһут төрөөн-үөскээн ааспытын туһунан олохтоохтор сиһилии кэпсээтилэр. Фрунзеҕа Бурнашевтар диэн олус ыалдьытымсах, аламаҕай дьоҥҥо хоноһолоон турдум. Итини таһынан, улуу олоҥхоһут Прокопий Прокопьевич Ядрихинскай — Бэдьээлэ олорбут дьиэтин илэ харахпынан көрдүм, өйдөбүнньүк хаартыскаҕа түстүм. Көбөкөҥҥө сылдьан, Эмискэ биир кылааска үөрэммит кыыспын Еля Васильеваны көрсө түһэн, олус үөрдүм.
Олоҥхоһуттар уутуйан үөскээбит сирдэригэр олус сатанан олоҥхолоотум. Түгэнинэн туһанан, Көбөкөн, Фрунзе дьонугар-сэргэтигэр сыа-сым курдук тутан, мааны ыалдьыт оҥостон кыараҕаскытыгар кыбыппыккытыгар, киэҥҥитигэр хорҕоппуккутугар барҕа баһаам МАХТАЛБЫН тиэрдэбин!, — диэн эдэр олоҥхоһут санаатын үллэстэр.
Партизаҥҥа
Экспериментальнай бырайыак салҕанан баран иһэр. Ол курдук, Юрий Борисов олунньу 15 күнүгэр, үлэ кэнниттэн, Нам улууһун Партизан нэһилиэгэр кэлэн киэһэ 20:00 ч. ааһыыта саҕалаан баран, икки чаас кэриҥэ олоҥхолоон иһитиннэрдэ. Киһи үөрэрэ диэн – манна истээччи ахсаана лаппа эбиллибит. Бүтэһигэр диэри саамай интэриэстээх дьон олорон, толору иһиттилэр. Онон, бу күн ордук таһаарыылаахтык ааста диэн түмүктүөххэ сөп.
Партизан нэһилиэгин аламаҕай санаалаах, ыалдьытымсах дьонугар-сэргэтигэр барҕа баһаам махталын тиэрдэн баран сарсыныгар, олунньу 16 күнүгэр Юрий Борисов Хомустаахха уонна Үөдэйгэ айаннаата.
—Эдэр киһи олоҥхото буолан, истэргэ олох ураты сэргэх, киһини интэриэһиргэтэр. Ыччат саастаах дьоҥҥо олох оһуобай, — дэһэллэр Юрий Борисов олоҥхотун истибит дьон.
Партизан нэһилиэгэр дьиэлээхтэр эдэр олоҥхоһуту алаадьылаах көрүстүлэр.
Хомустаахха уонна Үөдэйгэ
Хомустаахха сырыытын Юрий Петрович маннык кэпсиир: “Нам улууһун икки нэһилиэгэр чахчы былыргылыы кэрийэн олоҥхолоотум. Ол курдук, бастаан, сарсыарда 11:00 ч. Хомустаах нэһилиэгин олус тупсаҕай балаҕаныгар аал уот таһыгар оллоонноон олорон 1,5 чаастан ордук олоҥхолоотум. Киһи сөҕөрө диэн, Хомустаахтар истээччилэрин балай эмэ ыҥырбыттар этэ. Быһа холоон 70-ча киһи киирэ-тахса иһиттэ. Микрофон суох буолан, итиччэ элбэх истээччигэ хабарҕам хайдарынан ыллаан-туойан иһитиннэрдим… Ити кэнниттэн ону күнүс 13:00 ч. Үөдэйдэр кэлэн, илдьэ барбыттара. Кулууптарыгар тиийэн чээйдээн баран, 16:00 ч. бэрт кыра ааһыыта олоҥхобун толорон саҕалаабытым. Үөдэй нэһилиэгэр истээччи эмиэ элбэх соҕус этэ. Быһа холоон 50-ча киһи баара. Дьэ ол дьон кэккэлэригэр үчүгэй “ноо”-һуттар баар буолан, бэккэ «ноо»-лоон биэрэннэр, тэбиэһирэ-тэбиэһирэ, өрө бара-бара олус таһаарыылаахтык киэһэ 19:00 буолара бэрт кыра хаалыар диэри олоҥхолоотум. Итиэннэ бэйэлээх бэйэм рекордпун ситтим — 2 чаас ордуга 15 мүнүүтэ лоп бааччы олоҥхолоотум. Истээччилэрим бадаҕа олус биһирээтилэр — бириэмэни отой билбэккэ хааллыбыт дэстилэр. Түмүктээн эттэххэ, бу өрөбүллэргэ бэрт таһаарыылаахтык сырыттым, уопсайа 3 нэһилиэги хаптым: Партизан, Хомустаах уонна Үөдэй. Сылдьыбыт нэһилиэктэрим дьоно-сэргэтэ барахсаттар ытыс үрдүгэр түһэрэн ылан бэрт үчүгэйдик илдьэ сырыттылар, “илии тутуурдаан, өттүк харалаан” ыыттылар. Онон, түгэнинэн туһанан, бука бары бу экспериментальнай бырайыак олоххо киирэригэр күүс-көмө, сүбэ-ньыма буолбут дьоҥҥо муҥура суох махталбын тиэрдэбин!”.
Бырайыак, билиҥҥитэ, Нам улууһун сэттэ нэһилиэгин хапта.
«Ааттаах олоҥхоһуттар аартыктарынан, ытык кырдьаҕастар ыллыктарынан» ааптарыскай бырайыак салгыы айанныыр.
Уонна, эксперимент диэн, боруобалаан, тургутан көрүү кэриэтэ буоллаҕа, ол аата, табылыннаҕына, инникитин Олоҥхо ыһыахтарын тэрийэр чиэскэ тиксибит улуустарга барыларыгар да ыытыллыан сөп.
Бу бырайыагы Нам улууһа ылынан, нэһилиэнньэ эдэр олоҥхоһуту үчүгэй бэлэмнээх көрсөрө хайҕаллаах.
Ыспыраапка
Борисов Юрий Петрович — Амма улууһун Эмис нэһилиэгиттэн төрүттээх. 2012 с. ХИФУ саха салаатын нууччалыы-сахалыы тылбаас үөрэҕин бүтэрбитэ. 2014 с. саха тылын магистратуратын, 2018 с. аспирантуратын бүтэрбитэ. 2015 сыллаахха Чурапчы улууһугар ыытыллыбыт “Олоҥхо ыһыаҕын” Гран-При хаһаайына. Ыччаттар уонна устудьуоннар XIX Бүтүн аан дойдутааҕы бэстибээллэрин дэлэгээтэ (Сочи к., 2017 с.), «Ыччат Олонхоһут» ЯРОО бэрэсидьиэнэ, М.К.Аммосов аатынан ХИФУ Олоҥхо нучнай-чинчийэр институтун «Эпическэй нэһилиэстибэ уонна аныгы кэм» сиэктэрин сэбиэдиссэйэ. Кандидатскай диссертациятын 2017 с. көмүскээбитэ.
Татьяна МАРКОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru