Дьокуускай куорат А.Е.Кулаковскай-Өксөкүлээх аатынан норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр, кулун тутар 5 күнүттэн норуот маастардарын үлэлэрин өрөспүүбүлүкэтээҕи быыстапката буола турар.
Маастардар маастарыстыбалара сылтан-сыл аайы тупсан, сайдан иһэрэ, үлэлэрин арааһа, хаачыстыбата киһини сөхтөрөр даҕаны үөрдэр даҕаны. Ол гынан баран биһиги манна арыый атын мөккүөрдээх соҕус тиэмэни таарыйабыт.
Быыстапкаҕа туруоруллубут ат тэрилин киэргэлин көрүҥэ арааһа, кэрэтэ-дьэрэкээнэ сүрдээх . Ол эрэн санаабар туох эрэ итэҕэс курдук…
Биһиги, сахалар, туох сүөһү баайдаахпытый? Саха ынах сүөһү уонна сылгы баайдаах.
Билиҥҥи кэмҥэ сахалары аһатан-таҥыннаран олорооччу ынах сүөһү буоларын ким да мөккүспэтэ буолуо. Ол гынан баран, саха киһитэ сылгыны аһара ытыктыыр. Бэйэтин дьөһөгөй улууһун киһитинэн ааҕынар. Оттон ынаҕы баардылаабат. Ити дьиҥинэн, былыргы үгэһи толкуйа суох аныаха диэри тутуһа сылдьарбыт түмүгэ буолар. Сылгыны язычество итэҕэлэ өрө тутар, араҥаччылыыр.
Былыргы быдан дьылларга сылгы, ат көлө барахсан, дьиҥэ даҕаны, саханы саха гыннаҕа, истиэп көс омуктарын туругуртаҕа… Ол гынан баран, сахалар ”Киһи күннээх, балык ыамнаах,” — диэн дириҥ философскай өйдөбүллээх өс хоһоонноохтор. Ол аата, бары барыта уларыйа-тэлэрийэ турар, диэн. Холобур, урут саха олоҕор ат, сылгы тыын суолталаах эбит буоллаҕына, билиҥҥи кэмҥэ тыын суолталаах сүөһүбүтүнэн ЫНАХ СҮӨҺҮ буолла.
Билигин биэ үүтүттэн ыһыахха эрэ кымыс оҥостон иһэбит. Кымыһы дэлэтэр туһугар истэр тухары бэл Бырабыыталыстыба таһымыгар улахан уураахтар, быһаарыылар тахсыбыттара да кымыс дэлэйбэт. Кымыһы көөнньөрүү сыраны-сылбаны эрэйэр ыарахан үлэ. Аны биэ үүтэ кэмчи. Оттон нэһилиэнньэ кымыска оччо наадыйбат, ол аата ырыынак суох.
Оттон саха киһитэ кымыһы эрэ Айыы утаҕынан билинэр, оттон БЫЫРПАҔЫ КӨЙГӨТҮТЭР…
Итиннэ үгүстэр КЫМЫС САХА НАЦИОНАЛЬНАЙ УТАҔА дииллэр, түүрк омуктар утахтара буоларын билбэттэр даҕаны быһыылаах. Дьиҥинэн, САХА НАЦИОНАЛЬНАЙ УТАҔЫНАН БЫЫРПАХ БУОЛАР.
Манна өссө Алгысчыттарбыт хас алгыстарын ахсын аньыыны оҥостоллор диэн бэлиэтээн ааһар тоҕоостоох. Биллэрин курдук, кымыһы, ордук кыһыҥҥы кэмҥэ, тымтыгынан да көрдөөн үксүгэр булбаккын. Алгысчыттар онно эрэ кыһаммакка Үрдүк Айыылары, Иччилэри быырпаҕынан күндүлүү туран “Айыы аһынан — сылгы кыынньыр кымыһынан айах тутабыт!” – диэн Үрдүкү күүстэри албыннаан улахан аньыыны оҥостоллор…
Сылгы (Убаһа) этэ минньигэһин, туһалааҕын бары билэбит. Ол гынан баран дьон туохха ордук наадыйарын ырыынак эрэ быһаарар. Дьэ ол ырыынакпыт убаһа этинээҕэр ынах этэ ордук хамаҕатык барар диир. Саастаах сылгы этин аныгы киһи сирэн сиэбэт. Убаһа этин билиҥҥи киһи иһэ-үөһэ оччо тулуйбат. Мииннээн иһэргэ, тотоойутунан, иҥэмтиэлээҕинэн, өр кэмҥэ буорту буолбатынан сылгы этэ ынах этигэр быдан баһыйтарар.
Таҥарианство убаһаны идэһэҕэ туттары аньыынан ааҕар.
Ат миинэр миҥэ, таһаҕасчыт да быһыытынан билиҥҥи массыына үйэтигэр суолтата букатын кэриэтэ сүттэ. Сылгы сиэлэ, тириитэ кэлиҥҥи кэмҥэ син сыаналанар буолла, ол гынан баран онтон киирэр үп дуона суох.
Аны сылгы сүөһү ынах сүөһүтээҕэр быдан уйан, туох эрэ куһаҕан дьаҥ кэллэҕинэ, хаһыы ыараатаҕына, от сута кэллэҕинэ ытыс соттон да хаалыахха сөп.
Ол гынан баран, сылгыны өрө тутуу уонна эр киһи хотоҥҥо киирбитин түмүгэр, сылгыны элбэтии, ынах сүөһүнү төттөрүтүн аҕыйатыы бара турар. Ил Дархан ынах сүөһү иитиитин элбэтэр соруктаах анал субсидияны аныыр туһунан дьаһала кэмигэр тахсан, балаһыанньаны арыый көннөрүө диэн эрэнэргэ эрэ тиийэбит.
Өссө биир стратегическай суолталаах боппуруос баар. Ол ЫНАХ СҮӨҺҮ баар буолан, тыа сахата баар. Оттон дьиҥнээх саха тыа сиригэр олорор диибит. Төһөнөн ынах сүөһүнү элбэтэбит да, соччонон элбэх саха тыаҕа олохсуйуоҕа, сахалыы санаа бөҕөргүөҕэ, саха тыына уһуоҕа. Ынах сүөһү эстэн сылгы эрэ халлаҕына саха омук быһыытынан сүтэр…
Таҥарианство итэҕэлин ЫТЫК СҮӨҺҮТЭ – ЫНАХ БУОЛАР. Оттон сиэргэ-туомҥа туттуллар Ытык утаҕынан КЫМЫҺЫ БУОЛБАККА Ытык сүөһүбүт ынахпыт үүтүттэн оҥоһуллубут БЫЫРПАҔЫ туттуҥ диир.
Дьэ онон, түмүктээн эттэххэ билигин ынах сүөһү өрө тутуллар үйэтэ кэллэ. Ол гынан баран, ити аата, мантан инньэ сылгыны көйгөтүтүөххэ, сылгы кымыһын оҥорумуохха диэн буолбатах. Сүөһү иитиитэ олох ирдэбилигэр сөп түбэһиннэрэн дьүөрэлээн сайдыахтаах.
Таҥарианство итэҕэлэ хас биирдии саха ыала сайыннары-кыһыннары хайаан да ынах үүтүттэн БЫЫРПАХ өрүнүөхтээх диэн сүбэлиир. Ол дьиҥэр кыаллар суол. Быырпаҕы өрүнэр олус судургу, ырыссыабын билигин дэлэйдик атыыланар саха аһын туһунан кинигэлэртэн, интэриниэттэн да булуохха сөп.
Быырпах туһата баһаам. Битэмииннэрэ, минеральнай уонна аһы буһарарга туһалаах эттиктэрэ элбэх. Ол иһин утаҕы түргэнник ханнарар. Итини сэргэ кыра алкоголлаах. Киһиэхэ эттиктэр атастаһыыларыгар алкоголь эмиэ кыттар. Организм ол иһин бэйэтигэр сөп буолар алкоголы оҥорон таһаарар. Сороҕор, араас түбэлтэттэн сылтаан эккэ-хааҥҥа алкоголь тиийбэт буолар, ол түмүгэр киһи арыгы иһиэн баҕарар. Ити кэмҥэ быырпаҕы истэххэ киһи арыгы иһэр баҕата тохтуур. Онон Быырпах арыгылааһыны эрдэттэн бопсор биир тутаах утах быһыытынан эмиэ сыаналаныллыахтаах. Соторутааҕыта биир киһи пиибэни бата иһэр буолан, ыксаан быырпах өрүнэн иһэн ити кутталлаах дьаллыгыттан быыһаммытын туһунан бэрт кэрэхсэбиллээхтик суруйбут этэ.
Мантан инньэ ынахпытын сыаналыырбытын, өрө тутарбыт бэлиэтин ынахпытыгар КИЭРГЭЛ туһунан толкуйдуохха. Ат киэргэлиттэн итэҕэһэ суох ынах киэргэлин оҥоруохха. Маастардар ортолоругар ынах бастыҥ киэргэлигэр ботуччу соҕус бириистээн анал күрэс биллэриэххэ, быыстапката тэрийиэххэ. Оччоҕо бэрт сотору кэминэн киэргэллээх-симэхтээх ынахтарбыт барахсаттар алаас устун хаамсан хотолдьуһуохтара, моонньуларыгар кэппит хобо чуораанчыктара дьикти музыка буолан лыҥкыныы оонньуохтара.
Саха сатаабатаҕа, саха тобулбатаҕа суох. Эһиилги маастардар үлэлэрин быыстапкатыгар ат тэрилин киэргэлин сэргэ, биир кэрэ бэлиэ миэстэни ынахпыт барахсан киэргэлэ ылыа диэн мин тоҕо эрэ эрэнэбин.
Гавриил Угаров, биология билимин дуоктара,
ХИФУ бэрэпиэссэрэ, суруйааччы.
Хаартыска: ria.ru ылылынна