Соторутааҕыта инстаграмҥа атырдьах, кыраабыл, хотуур сувенирдаах, күөрчэх ытыйар ытыктаах бэрт интэриэһинэй бэлэх баарын билэн соһуйдум да, сөхтүм да. Бу — 86 саастаах Ытык Маайа оҥоһуга.
edersaas.ru
Ити курдук, «Саха сирэ» хаһыат «Сатабыл» балаһа уочараттаах дьоруойун Таатта улууһун Ытык Күөл олохтооҕо Мария Афанасьеваны-Ытык Маайаны кытта билсибитим.
Кини төлөпүөнүн уолуттан РФ үтүөлээх артыыһыттан, СӨ норуодунай артыыһыттан Афанасий Афанасьевтан ылан сэһэргэһэммин, маннык кэпсэтии таҕыста.
Мастарыскыайа – кыракый хоһо
— Мария Алексеевна, мас ууһунан үлэлээбит эбиккин дии?
— 46 сыл устата араас үлэҕэ үлэлээбитим: мас ууһа, киинэ мэхээньигэ, атах таҥаһын оҥорооччу, кирпииччэ үктээччи, саһаан охсооччу. Быһата, хара үлэни барытын билбит киһи олоробун. 1958 сыллаахха Мэҥэ Хаҥаласка кийиит буолан тиийбитим. Кэргэмминээн Миитэрэйдиин Абалаахха билсэн ыал буолбуппут. Табаҕаҕа үлэ суох буолан, киинэ мэхээньигинэн ылбыттара. Мас ууһунан салгыы үлэлиэм эбитэ буолуо да, Ытык Күөл промкэмбинээтигэр столярынан үлэлии сылдьан, уҥа эрбэхпин мас эрбиир тэрилгэ быстаран, билигин тойон эрбэҕим үрдэ суох. Эппэрээссийэ диэн кэлиэ дуо, соннук оспута.
Биэнсийэҕэ тахсан баран уһанар буолбутум. Сүрүннээн ытык, кыраабыл сувенир, тыксаан, хабылык оҥоробун. Дьон-сэргэ уһанарым иһин Ытык Маайа диэн ааттаабыттара. Мастарыскыай иҥин диэн суох, кыра хоспор уһанабын. Матырыйаалым – быһах уонна мас.
Оҥоһук хамаҕатык батарыллар
— Туох маһынан уһанаҕыный?
— Чычымахтан табаарыстарым талах быһан ыыталлар этэ. Оҕолор ытыкка бэс булаллар. Тааттаҕа улахан халаан буола сылдьыбытыгар, талах бүтүннүү хап-хара үөн буолан хаалбыта. Ол уһаныыга барбат. Онон Чычымахха сакаастыыр этим. Билигин талах үчүгэй буолла, наадыйдахпына дьиэм тиэргэниттэн быһан киирэбин.
— Ити уһаммыт оҥоһуктаргын ханна батараҕын?
— Дьэ, кырдьык, доҕоор, батарар гына уһанабын. Сороҕун бэлэхтиибин, үксүн атыылыыбын. Сыл аайы Дьокуускайга гериатрияҕа күһүн-саас тиийэн эмтэнээччибин. Быйыл дьаҥынан сибээстээн, ол кыаллыбата. Ыарыы тура илигинэ, эрдэттэн хаһаанан бэлэмниир этим. Эмтэнэр кэмим кэллэ да, оҥоһуктарбын гериатрияҕа илдьэн батарааччыбын. Дьон былдьаһыгынан ылаллар. Мин ытыктарым, сувенир кыраабылларым туттарга олус дьоҕустар. Сороҕун Бааһынай ырыынагар тиийэн, үүт атыылыыр сиргэ туттарабын. Хамаҕатык барар. Миэнэ сыаната да чэпчэки буолар – 100-200 солк.
Сүрүннээн бэлэххэ диэн араас улуустан сакаастыыллар. Холобура, горнайдар, уус- алданнар саха оҥоһугун анаан бэлэхтииллэр эбит. Кэлин маннык бэлэх ордук сыаналанар, дьон сэргиир буолла. Быйыл саас, күһүн ханна да барбаккабын, оҥоһукпун куоракка олорор уолбар ыытабын. Кини Москваҕа барарыгар кэһии оҥостор. «Бэс Чагда» санаторийга үлэлиир сахаларга бэлэх гынан ыыппытым. Наһаа үөрбүттэр этэ. Миигин өйдүүллэр эбит.
Германияҕа тиийэ сакаастаабыттарын ыыппыттар этэ. Онно мин: «Ньиэмэстэргэ тоҕо ыыттыгыт, сэриигэ аҕабын өлөрбүттэрэ», диэбиппэр, «онно олорор сахалар сакаастаабыттара» диэн уоскуппуттара. Киинэ мэхээнньигинэн үлэлии сылдьан, Зоя Космодемьянская туһунан киинэни көрдөрө туран ытаабыппын билигин да умнубаппын. Ити 1958 сыллаахха этэ…
Үөлээннээхтэргин кытта алтыһыы — дьол
— Социальнай дьиэҕэ хаһыа буолан олороҕутуй?
— Кырдьаҕастар социальнай уопсай дьиэлэригэр 22 кырдьаҕас буолан олоробут. Бэйэм дьиэлээхпин, оҕолордоохпун, сиэннэрдээхпин эрээри, үөлээннээхтэрбин кытта бииргэ сылдьарбын ордоробун. Кэпсээннээх-ипсээннээх киһи буолан, биир дьиэҕэ бүгэн олорууну, чуумпуну олох сөбүлээбэппин. Сыстыганнаах дьаҥ тарҕана илигинэ, эмээхситтэр бары «кыһыл муннукпутугар» мустан сэлэһээччибит, ким тугу дьарыктанарынан күн солото суох буоларбыт. Бары биирдии хостоохпут. Оҕолорбут, сиэннэрбит кэлэн көрсөн, минньигэс астарынан күндүлээн бараллар. Мин биэс оҕобуттан отучча сиэннээхпин, хос сиэннэр эбиллэн эрэллэр. Сотору-сотору кийиитим кэлэн көрсөр. Наһаа үчүгэй кыыска түбэһэн абыранныбыт. Чурапчы мааны оҕото. Ити «Хаһан сайын буоларый?» киинэ курдук «тыймыыт» буолбатах. Үс оҕом баар билигин. 50-наах оҕолор бэйэлэрэ эһээ, эбээ буоллулар.
Үөлээннээхтэргин кытта алтыһыы – дьол. Сааспынан аҕалара мин. Уоннааҕылар «кыралар» — 82-85 саастаахтар. Уопсайынан, саастаах киһи туспа олорон кырдьара ордук. Бэйэҥ тураҕын-олороҕун, дьаһанаҕын. Оччоҕо олоххо тардыһыыҥ күүстээх, көҥүллүк тыынаҕын. Мин хаһан да туруум-олоруум – бэйэм бэйэбэр. Ким да илиитин-атаҕын манаабаппын. Аттыбар тэлэбиисэрим баар да, бүттэ. Аҕыйах хонугунан таас дьиэҕэ көһүөхтээхпит. Тутуллан бүппүтэ.
— Дьиэҕэ олоруу кэмигэр чуҥкуйбаккын дуо?
— Бу сааскыттан ыла таһырдьа быга иликпит. Дьиэҕэ олоруҥ, мээнэ барымаҥ-кэлимэҥ диэн сүбэ-ама бөҕө. Ол саамай сөп. Биһиги олох чуҥкуйбаппыт. Социальнай үлэһиттэр наадабытын барытын толоро, аҕала сылдьаллар. Онтон ордук туох нааданый? Мин күнү быһа уһанан тахсабын. Иннэни туппат эмээхсиммин, тэрилим – мас уонна быһах.
Айар куттаах оҕону иитии
— Мария Алексеевна, кэпсэтиибит саҕаланыытыгар эн сэттэ Дьоруой-куоракка сылдьыбыккын эппитиҥ. Оттон Кытайга, Москваҕа тиийиигин ыаллыы улууска баран кэлэр курдук ахтан аһарбытыҥ…
— Аан бастаан Москваҕа барыым 1957 сыллаахха этэ. Онно Лука Турнин тэрийбит отучча киһилээх хомусчуттар бөлөхтөрүгэр киирсэн, Саха сирин күннэригэр кыттыбытым.
Онтон сэттэ Дьоруой куораттартан саҕалаан, Кытайга тиийэ күүлэйдээн кэлбитим. Ыллыыр, хомустуур буолан, гостуруол арааһыгар сырытыннараллара. Аатырбыт Христофор Максимов айар бөлөҕүн кытта Мэҥэ Хаҥалаһынан, Чурапчынан гостуруоллуур этибит. Төһө да сааһырдарбын, билигин да биир сиргэ олорбоппун. 2014 сыллаахха ыам ыйыгар Москваҕа баран кэлбитим.
— Ол да иһин оҕолоруҥ бэйэҥ курдук айар куттаах дьон буоллахтара.
— Улахан кыыспар Валяҕа хормуоска атыылаһан биэрбитим. Онно бары ырыаны таһаара үөрэммитэ. Уолум Афоня түөрт саастааҕыттан үҥкүүлүүр этэ. Билигин Валентина Дмитриевна култуура үтүөлээх үлэһитэ, Афанасий Дмитриевич Арассыыйа үтүөлээх, өрөспүүбүлүкэ народнай артыыһа. Аатырбыт үҥкүүһүт ийэ иһиттэн мин ырыабар бигэнэн улааппыт, муусукаҕа ылларбыт оҕо буоллаҕа. Мин эйиэхэ биир түгэни кэпсиим. Биэс оҕотун соҕотоҕун иитэр ийэ Ленинградка эстрада айар мастарыскыайыгар үөрэнэр уолбар харчы ыытаары, биир түүн унтуу уллардым. Сарсыныгар ол биэрбит харчыларын оҕобор ыыттым. Дьиэбэр кэлбиппэр, иккис уолум туох эрэ минньигэһи аҕалбыта буолуо диэн ыйыппытыгар: «Харчыбыт суох дии», — диэн хоруйдаатым. Онуоха «оттон бэҕэһээ өлөрбүт харчыҥ?» диэн ыйытта. «Афоняҕа ыыттым ээ», диэбиппэр: «Оттон биһиги тугу аһыыбыт?» диэн улахан киһи курдук хоморуйбутун өйдөөн хаалбыппын. Хата, оҕом бэйэтин баҕатын толорон, Афанасий Афанасьев диэн аатын дорҕоонноохтук ааттатан, аатырбыт үҥкүүһүт буолан, норуот артыыһыгар тиийэ үүнэн, эрэлбитин толордо.
…Сэһэргэһээччим: «Оптуобус саахалыгар түбэһэн, төбөбүн эчэппэтэҕим буоллар, олох да өлүөр буолуом этэ. Онтон сылтаан хааным эргиирэ мөлтөх. Уҥа кулгааҕым истибэт. Уолум ити араадьыйа ыытааччылара кэтэр кулгаах истэрин (наушник) ыытан, онон тэлэбиисэрбин истэбин», диэн кэпсэтиибитин түмүктүүр.
Сарсын эмиэ күн үүнүө. Күн ортотун саҕана, анаан бэлэмнэнэн, Ытык Маайа уһаммытынан барыаҕа.
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru