Уус Алдан улууһун Найахы нэһилиэгин дьонун-сэргэтин дириҥ убаастабылын, билиниитин, тапталын ылбыт Гоголев Иван Иванович II -Дыргыабай 2018 сыл ахсынньы 16 күнүгэр төрөөбүтэ 125 сыла буолбута. Сахаҕа үтүө сэбэрэлээх киһи этэ, көнөтүк туттан бэрт сытыытык хаамара-сиимэрэ. Дьоно-сэргэтэ кинини кэрэхсээн Дыргыабай диэн ааттыыллара.
Үөрэҕэ суох эрээри аҥаардас сытыытынан-хотуутунан 1924-28 сылларга “Туус балык” диэн хампаанньаҕа киирэн, Хоту муора эҥээригэр тиийэ бултаһан, балыксыттар биригээдэлэрин салайсан, өрөспүүбүлүкэ үгүс салайааччыларын кытта билсэн, саҥа олох тардыытыгар элбэҕи билбит-көрбүт киһи дойдутугар эргиллэр, «Кыһыл сардаҥа» холкуоһу тэрийсибитинэн барбыт. Тыла-өһө ылыннарыылаах буолан 70-тан тахса хаһаайыстыба холбоһуутун ситиһэр. Ревком чилиэнэ, нэһилиэк дьокутаата, “Кыһыл сардаҥа”, “Кыһыл буксуур”, “Сонун олох”, “Социализм суола”, “Карл Маркс”, “Сталин” холкуостарга бэрэссэдээтэлинэн, биригэдьииринэн 40-тан тахса сыл үлэлиир.
Оскуола астарбыта
Төрөөбүт нэһилиэгэр оскуола суоҕуттан, 1931 сыллаахха Оҥкучах диэн алааһыгар ампаар уонна балаҕан салҕааһыннаах дьиэтигэр икки кылаастаах оскуоланы астарар. Ол сыл дьонун кытта хотонугар көмүлүөк оһох туттан кыстыыр. Cалгыы Өспөх сиригэр таах турар Покровскай таҥара дьиэтин көһөрөргө көҥүл ылан, дьону түмэн, 40-тан тахса көлөнөн көһөрөн, 1932 сыллаахха Балыктаахха үс кылаастаах оскуола аһыллан, нэһилиэк ыччата үөрэнэригэр олук ууруллар.
Билиҥҥи буоллар, “новатор” диэ этилэр. И.И.Гоголев көҕүлээһининэн Найахыга 1936 сыллаахха көлө хамсатар миэлиҥсэтин атыылаһаллар, 1939 сыллаахха Дьокуускайтан Канин атыыһыт паровой котелун-локомобилын, миэлиҥсэтин туруорсан ылан таһаарар, ол миэлиҥсэни чугастааҕы нэһилиэктэр, ол иһигэр Намтан тиийэ кэлэн туһаммыттар. Локомобилы көлүөһэҕэ олордон, алта оҕуһунан состорон, молотилканы хамсаттараллара, циркулярнай эрбиинэн мастарын эрбэттэрэллэрэ, пилораманы үлэлэттэрэн тутуу маһын хайыттараллара.
1939 сыллаахха «Кыһыл сардаҥа» холкуоска симментальскай боруода тыһы борооскулары, биир оҕус борооскуну атыыласпыттара. Өрөспүүбүлүкэҕэ саҥа боруодалары тарҕатыы, ньирэйи ийэтиттэн арааран төлөһүтүү бастакы хардыыларын тэрийиигэ Найахы холкуостара төһүү күүс буолбуттара, элбэх стахановецтар иитиллэн тахсыбыттара, НХСБ-га кыттар чиэстэммиттэрэ. Ону таһынан хас биирдии гектартан 12-лии центнер бурдугу үүннэрэри ситиһиннэрбитэ.
1940 сыллаахха киин бөһүөлэк тутуутун мөккүөрдээх кэпсэтиилэригэр И.И.Гоголев II тылын ылыннаран, уу ылбат үрдүк сыырдаах, уолбат уулаах, сүөһү уулууругар сөптөөх күөллэрдээх, мэччирэҥ сирдэрдээх, кэҥииригэр ырааһыйалардаах диэн билигин Найахы сирэ талыллар. «Кыымҥа» 1941 сыллаахха И.Качагайцев суруйбут: «…Балыктаах эбэ халдьаайыта саҥа дьиэлэринэн киэргэйбит. 3-4 самнайбыт балаҕан оннугар 15 саҥа дьиэ, 10-ча ампаар, ыскылаат, типовой хотоннор кэккэлээн тураллар… Бу колхоз бастыҥ стахановеһа, тутуу туйгун маастара, «САССР ХV сыла» бэлиэнэн наҕараадаламмыт Иван Иванович Гоголев II күүстээх кыһамньытынан тутуллубут саҥа дэриэбинэ буолар…»
Тутуу маастара
Дыргыабай биригэдьиир-маастар быһыытынан элбэх тутууну ыыппыта: оскуола, типовой хотоннор, кулууп, холкуос хонтуората, икки ыскылаат, икки булуус, электростанция, паромельница, мас эрбиир собуот, кирпииччэ дьиэ, «Самаан дьиэ», балыыһа, баанньык, оройуон киинигэр оҕо дьааһылатын дьиэтэ («Мичил» о/с), интэринээт, балыыһа, учууталлар уопсай дьиэлэрэ, уопсай дьиэ. Итини таһынан, Мүрү, Дүпсүн орто оскуолаларын, Дүпсүн балыыһатын норуот тутуутун быһыытынан тутарга дьону түмүүгэ кыттан үлэлэспитэ. Үлэтэ сыаналанан, “Холкуос тутуутун бэтэрээнэ” бэлиэнэн наҕараадаланар.
Хоргуйууну таһаартарбатаҕа
Сэрии кэмигэр “Кыһыл Буксуурга” кыһыннары-сайыннары балыктааһыны тэрийэр, холбуур үүттэн тар оҥорторор, тохтубут туорааҕы хомуйалларын көҥүллүүрэ. Былааннаах сүөһүттэн ордоруттан, икки ынах сүөһүнү, сылгыны өлөттөрөн, хоргутууну таһаартарбатах улахан үтүөлээх. “Үҥсүү киирэн, милииссийэнэн, оройуон, обком салалтатынан, НКВД-нан эппиэт биэрэ тиэстибитэ”, – диэн кыраайы үөрэтээччи А.М.Степанов суруйар.
Сэриигэ Гоголевтар аҕа уустарыттан 19 киһи барбытыттан, 15 эргиллибэтэҕэ, ол иһигэр Дыргыабай соҕотох уола Федот. Федот Иванович – суруналыыс, хомуньуус, старшай сержант, разведчик, взвод хамандыыра этэ. 1935 сыллаахха «Большевистскай тэрийээччи», «Эдэр большевик» хаһыакка үлэлиир, онтон «Кыымҥа» литсотруднигынан сылдьан сэриигэ тылланан барбыта.
Меценат
Иван Иванович бэйэтин кэмин мецената этэ. Ол курдук, кини дьиэтин оскуолаҕа эрэ туран биэрбэт. Салҕааһыннаах дьиэтэ – бастакы лааппы, интэринээт, бөдөҥсүтүү кэмигэр бөһүөлэккэ киирбит ыаллар дьукаахтаһан олорор дьиэлэрэ. Бу барыта сайдыыны уһансыы, норуокка бэриниилээх сыһыан, төрөөбүт дойдуга муҥура суох таптал чаҕылхай холобура буолар.
Кини үлэтэ «САССР ХV сыла» (1938 с.) бэлиэнэн, САССР Ситэриилээх кэмитиэтин (1939 с.) уонна Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун бочуотунай грамоталарынан (1949, 1957 с.), «Саха сирэ Арассыыйа састаабыгар киирбитэ 325 сылынан» бэлиэнэн, «1941-45 сс. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ килбиэннээх үлэ иһин» мэтээлинэн бэлиэтэммитэ.
Ииппит кыыһа Анна Ивановна көрөн-харайан, Иван Иванович лаппа сааһыран баран, 1972 сыллаахха олунньу 27 күнүгэр олохтон барбыта. Сиэннэрэ, хос сиэннэрэ, аймах сиэннэрэ утуму салгыыллар, аатын ааттаталлар.
Аатын үйэтитэр сиэрдээх
Уус Алдаҥҥа 2019 сыл Дьоруойдар сылларынан биллэрилиннэ. Найахыга баһылык Петр Степанович Сивцев Гоголев И.И. II-Дыргыабай сылын биллэрдэ: “Нэһилиэк ыччата холобур оҥостор төрүт сирдэригэр дьоруойдардаах буолуохтаах, олортон биирдэстэринэн биһиэхэ Иван Иванович II буолар”.
Бар дьон Дыргыабай үтүөтүн умнубат. Найахы оскуолата 9-с сылын ”Гоголевскай ааҕыылары” тэрийэн ыытта. Сынньалаҥ киинэ Анна Ивановна Гоголева-Румянцева аатынан “Кэрэ куолас” диэн ырыа күрэҕин ыыппыта 20-чэ сыл буолла. Бөһүөлэк биир киин уулуссата Гоголев И.И. II аатын сүгэр.
Нэһилиэгин дьоно-сэргэтэ, аймах-билэ дьоно Гоголев Иван Иванович II-Дыргыабай аатын Найахы оскуолатыгар иҥэрэр сиэрдээх диэн туруорсуулара олоххо киирдэр, бу буолуо этэ бар дьон махтала үйэлэри уҥуордуур, үтүө умнуллубат диэн.
Парасковья Гоголева,
ХИФУ профессора,
СӨ айылҕатын харыстабылын үтүөлээх,
РФ үрдүк анал үөрэҕин бочуоттаах үлэһитэ,
Найахы бочуоттаах олохтооҕо.