Уран тарбахтаах уустар чочуйбут ытарҕаларыгар киһи хараҕа тута быраҕыллар. Бу мааны киэргэли былыр быыкаа кыыска кэтэрдэллэрэ үһү. Өссө былыр уол оҕо, эр дьон ытарҕаланаллар диэн эмиэ баар. Ону ыйыталаһан, мин хас да сыллааҕыта археологтары, чинчийэр, үөрэтэр дьону кытары кэпсэтэн турардаахпын.
Туойар тойуга, кэпсиир кэпсээнэ
Емельян Ярославскай аатынан түмэл үлэһитэ, археолог Василий Попов элбэҕи үөрэтэр, чинчийэр. Кини маннык кэпсээбитэ:
— Оҕуруо ытарҕаны былыр дьахталлар, эр дьон (бытархай оҕуруо) кэтэ сылдьыбыттарын археологическай булуулар туоһулууллар. Оннук ытарҕалаах дьахталлары үксүгэр XVII-XVIII-с үйэтээҕи көмүүлэргэ булабыт. Орто үйэлэргэ оҕуруо ытарҕа Алтаайга, Сибииргэ, Амурга киэҥҥик тарҕана сылдьыбыт. Бытархай оҕуруо нуучча кэлиэн инниттэн, XV үйэтээҕи көмүүлэргэ көстөн турар.
Өбүгэлэрбит олус кыбыстанньаҥнар, муҥкуктар буоллаҕа. Онон кэтэ сылдьар ытарҕалара кинилэр тустарынан сэһэргиир эбит. Ытарҕа оннук суолталаах. Холобур, дьахтары ытарҕатыттан көрөн кини кэргэннээҕин, оҕолооҕун, о.д.а. эндэппэккэ билэллэр эбит.
Археология булууларыттан көрдөххө, дьахталлар боробулуоха (ыйытыы бэлиэтин курдук быһыылаах алтан буолар) ытарҕалара бөдөҥ төгүрүк эбэтэр хаптаҕай оҕуруо тиһиилээх буолар. Оҕуруо ахсаана 3, 9. 11. Маҥан, хара өҥ дьүөрэлэһэр. Кулгаахха иилиллэр токурун диаметра муҥутуур улахана 4,5 см курдук.
Билигин ытарҕалары булууларынан сылыктаатахха, кырдьаҕас эмээхситтэр биирдии оҕуруо ытарҕалаах буолаллар. Иккилии субурҕалаах (пааралаах) ытарҕаны кыргыттар, эдэр дьахталлар кэтэллэр.
2013 сыллаахха Чурапчы улууһугар Хатылыга Аана алааһыгар сир сиҥнэн түспүтүттэн былыргы кыыс уҥуоҕа көстүбүтэ. Кыыс биирдии кулгааҕар иккилии субурҕа төгүрүк оҕуруо ытарҕалааҕа.
2015 сыллаахха Тааттаҕа Чөркөөх диэки күөл таһыгар, сир сиҥнибитигэр көстүбүт былыргы кыыс эминньэхтэригэр иккилии суот туорааҕын курдук хаптаҕай оҕуруо ытарҕалааҕа. Хаптаҕай оҕуруо кулун-атах култууратыгар (XIV-XVI үйэлэр Угаанньыйа, Уус-Алдан) көстөн турар, инньэ гынан былыргыттан баарын көрдөрөр.
Арыт уҥа кулгаахтарыгар иккилии, хаҥас өттүлэригэр үстүү субурҕа, эбэтэр төттөрү уҥаларыгар – үстүү, хаҥастарыгар – иккилии өссө хас биирдии эминньэхтэригэр үстүү субурҕа оҕуруо ытарҕалаах буолаллар.
Эр дьон ытарҕата
—Ытарҕалаах кистэммит эр дьон уҥуохтара XV-XVII үйэттэн бэттэхтэр. Ытарҕалара — бытархай оҕуруо. 2005 сыллаахха Чурапчыга Болтоҥоҕо XV үйэҕэ көмүллүбүт эр киһи эминньэхтэригэр биирдии оҕуруо ытарҕалааҕа. Алтан ытарҕа кулгааҕар кэтиллэрэ ыйытыы бэлиэтин курдук, оҕуруо тиһиликтээх этэ. Ытарҕа уһуна 7 см, токурутуутун диаметра 2,1 см. Оҕуруота бытархай, маҥан-хара оҕуруолары дьүөрэлээбиттэр, — диир Василий Попов.
Манна биир дьиктини история наукатыгар кандидат, этнолог-антрополог Сергей Колодезников кэпсээбитин эбии киллэрэбин:
-1996 сыллаахха Хаҥалас улууһун Уулаах Аан нэһилиэгин Сытыган тумуһугар (Ат Дабаан) 15-16 саастаах хороччу улаатан испит уол оҕо уҥуоҕа көстүбүтэ. Кэмэ 16-с үйэ. Кулгаахтарыгар уулаах үрүҥ көмүстэн биирдии ытарҕалааҕа. Үөһэ кэтэр өттө ыйыытыы бэлиэтин курдук быһыылаах. Иһэ көҥдөй конуска маарынныыр оҥоһуу тиһиллибит. Билим үлэһиттэрэ суруйбуттарынан, итинник оҥоһуулаах ытарҕалар монголларга, скифтэргэ, сарматтарга былыр киэҥник тарҕана сылдьыбыттар.
Бу уол моонньугар үс эминньэхтээх кылдьыылааҕа. Аттыгар ох саа, оноҕос, кылыс бааллара. Хаҥас өттүгэр баһа, туйаҕа суох аттааҕа. Тириитин кытта кэрэх ыйаабыт буолуохтарын сөп. Уолчааны кэтэҕиттэн кэлэн охсубут курдуктар, баһа сүрдээх улахан хайа барылааҕа. Туос иһиккэ киһини уматан баран куппут күллэрэ баара. Ол өлөрүөхсүтү уматан баран куппут буолуохтарын сөп диэн быһаарыллыбыта.
Харысхал уонна соло бэлиэтэ
Тимир ууһа Борис Неустроев-Мандар Уус итинник санаалаах.
—Ийэ, аҕа ууһугар соло буолар бэлиэни эр дьоҥҥо кэтэппиттэр буолуон сөп курдук. Анал сиэри-туому ааспыттарга. Мин тааска баар былыргы ойууларга көрөрбүнэн (алтайдарга, индияларга, Былыргы Египеккэ), эр дьон уҥа кулгаахтарыгар ытарҕалаахтар.
1970-с сыллар саҥаларыгар, Кириэстээххэ (Сунтаар) барыыга сир сиҥнибитигэр эр киһи уҥуоҕа тахсыбыт этэ. Уҥа кулгааҕар алтан ытарҕалааҕа.
Дьахталлар эр дьон кэнниттэн кэппит буолуохтарын сөп. Харысхал буоллун диэн, кыыс оҕо кулгааҕын адьас кыратыгар үүттүүллэр. Ытарҕалаах оҕо кулгааҕар хоп-сип, абааһы саҥата киирбэт. Ытарҕа Үрдүкү Айыылары кытта ситимниир, олоххо сирдиир аналлаах. Аны туран, былыр оҕоҕо өлүүлээх ыал уол оҕолонноҕуна, харыстаан ытарҕа кэтэрдэллэр эбит. Хас сааһыгар диэри кэтэрэ биллибэт. Итинтэн даҕатан кэпсээтэхпинэ, 1979 сыллаахха Томпоҕо Мэҥэ-Алдантан чугас, сыыр быстыбытыттан уончалаах уол уҥуоҕун булбутум. Уон тохсус үйэ буолуон сөп. Аҥар кулгааҕар ытарҕалана сылдьыбыт суола баара.
Ытарҕа анала
Билигин биһиги дьонтон-сэргэттэн истэн, түмэлгэ көрөн хаҥха, харыйа, оҕуруо, сиэл, түгэхтээх, тирэхтээх, күрдьэх, туораах, чоху ытарҕалар баалларын билэбит. Билэр-көрөр дьон бэлиэтииринэн, оҕуруо ытарҕа адьас былыр баар эбит. Онтон салгыы түгэхтээх, ол эбэтэр салбырҕастаах ытарҕа киэҥник тарҕаммыт.
Өссө маннык суруйуулар, бэлиэтээһиннэр баалларын көрүөҕүҥ.
Ыал ийэтэ буолбут, сааһырбыт дьахтар — баай көстүүлээх, элбэх салаалаах, салбырҕастаах, байбаччы таҥныбыт дьахтар курдук оҥоһуулаах, кэтит, хас да сүһүөхтээх ытарҕаны кэтэр, бу алгыс бэлиэтэ буолар диэн бэлиэтииллэр.
Эдэр кыыска — нарын көстүүлээх ытарҕа. Оттон кыра кыыс оҕоҕо аҥардас иэмэҕи эбэтэр сүрдээх намчы ытарҕаны кэтэрдэллэрэ үһү.
Итэҕэлгэ иэҕилиннэхпитинэ
- Дьон-сэргэ этэринэн, түүлгэ ытарҕаны көрүү – кыыс оҕо төрүүрүгэр.
- Ыарахан тыыннаах сиргэ, эбэтэр туох эрэ бэрдэ суоҕу истэргэ – ытарҕа салбырҕастара тохтоло суох эйэҥэлииллэр дииллэр эбит.
- Сахалыы үрүҥ көмүс ытарҕаны, уопсайынан киэргэли бэлэхтээбит буоллахтарына, кэтэҕин. Ымыы буолар, араҥаччылыыр күүһэ улаатар. Оттон туора киһиэхэ анаммыт үрүҥ көмүс киэргэли иҥэринии, үчүгэйи аҕалбат.
Ытарҕа суолтатын туһунан
Атын да омуктарга былыр эр дьон ытарҕаны кэтэллэрин туһунан суруллар. Холобур, хараабылы былдьаабыт пират ытарҕа кэтэр эбит. Цыганнарга эрдэ оҕоломмуттара өлбүтүн кэннэ уол оҕо төрөөтөҕүнэ, ытарҕа кэтэрдэллэр эбит. Хаҥас кулгааҕар ытарҕалаах казак, ийэтигэр соҕотох уол буоларын туоһулуур дииллэрэ үһү. Оннук ытарҕалаах казагы уот кутаа сэриигэ ыыппаттар эбит. Былыр Египеккэ эр дьон ытарҕаны үрдүк сололоохторун көрдөрөөрү кэтэллэрэ бэлиэтэнэр.
Майгылаһар өрүттэр
“Традиционная жизнь в степи» диэн Гульжанат Абдимомынова суруйуутугар сахалар итэҕэллэрин кытта майгылаһар өрүттэр көстөллөр. Ол курдук, былыр өр күүтэн баран уол оҕоломмут ыал, уолларын харыстаан ытарҕа кэтэрдэллэр эбит. Ол ытарҕатын уолчаан биэһигэр диэри кэтэр.
Ытарҕа араҥаччылыыр, хоптон-сиптэн көмүскүүр аналлааҕа ыйыллар. Ону таһынан, хаһаайкатын туһунан кэпсиирэ бэлиэтэнэр. Итиэннэ кыыс, дьахтар кэтэр ытарҕалара эмиэ биһиэхэ, сахаларга, курдук тус-туһунан буолар эбит.
Истиэп олохтоохторугар, орто дойдуттан букатыннаахтык барбыт дьахтар, тыыннааҕар ытарҕа диэни кэппэтэх да буоллаҕына, кулгааҕын хайаан да үүттүүллэрин туһунан суруллар. Ытарҕата суох буоллаҕына, кулгааҕынан моҕой киирэр дииллэр эбит.
Манна филология наукатын кандидата, Айыы итэҕэлин тарҕатааччы Лазарь Андреевич Афанасьев – Тэрис маннык этэн турардаах. Ону тиэрдэбин:
“Мин кыра оҕо сырыттахпына, 82 саастаах эбэм, дьахтар кулгааҕынан эриэн үөн киирбэтин диэн ытарҕаны кэтэрдэллэр диирэ. Оттон мин ытарҕаны киэргэл эрэ быһыытынан кэтэллэр диибин. Былыр кытай үрүҥ көмүс манньыатыттан ытарҕаны оҥороллорун, атыы-эргиэн түҥ былыргыттан баарын туһунан суруйуулар бааллар” диэн.
Оччотугар атыы-эргиэн киэҥ ыырын туһунан суруллубут матырыйааллартан бэрт кылгастык быһа тардан көрүөҕүҥ.
«Чолбон» сурунаал эрэдээктэрин солбуйааччы Гаврил Андросов “Сахалар – аан дойду эргиэнин эйгэтигэр” диэн ыстатыйатыгар маннык баар:
“…Түҥ былыргыттан ол эбэтэр, биһиги эрабыт саҕаланыа быдан инниттэн, атыы-эргиэн арахсыспат аргыһа буолбут арааннаах аартыктар аарыма улахан Евразия материгын уһаты-туора тыргыллыбыттара биллэр… Итиннэ: «… Өссө биир кэрэхсэбиллээх бигэргэтиини «Якутия: рекорды, самое первое, самое-самое» диэн кинигэҕэ киирбит «Находка канадского ученого» диэн ыстатыйаттан булуохха сөп. Бу ыстатыйаҕа былыргы Португалия ХIV үйэтээҕи картатыгар Енисей уонна Өлүөнэ өрүстэр икки ардылара ойууламмытын туһунан ахтыллар. Карта былыргы Чыҥыс Хаан монголларын империятын кытта ыкса ситимнээх диэн быһаарбыттар. Онон Саха сирэ нууччалар кэлиэхтэрин инниттэн, III-XIV үйэлэр икки ардыларыгар, баҕар ол да инниттэн аан дойду атыытын-эргиэнин эйгэтигэр киирбит курдук…”
Аны Кытай манньыатыттан ытарҕаны оҥороллорун туһунан көрөбүт. Эмиэ Гаврил Андросов үөһэ ахтыллыбыт үлэтигэр бу курдук суруйбута баар:
“ …СР НА академига Анатолий Алексеев «Древняя Якутия» кинигэтиттэн көрдөххө, Өлүөхүмэҕэ Улахан Сөгөлөннөөх диэн стоянкаттан 1992 сыллаахха Кытай Шу династиятын (биһиги эрабыт III үйэтэ) саҕанааҕы манньыата көстүбүт. …Кэлин Кытай орто үйэтээҕи манньыатын саха-французскай экспедиция булбутун туһунан археолог Василий Попов бэлиэтээбит. Аҕыйах сыллааҕыта Хаҥалас улууһун Өктөм нэһилиэгин Баҕадал диэн сириттэн Кытай эмиэ Шу династиятын саҕанааҕы манньыаттардаах кылаат көстүбүт. 2000 сыл эргин Саха сиригэр: «Тикси аттыттан былыргы гректэр маллара-саллара, ол иһигэр манньыаттара көстүбүт!» диэн сенсационнай сурах тарҕаммыта. Бу икки кэлиҥҥи кылааттары археолог Александр Степанов үөрэппитэ биллэр…” диэн.
* * *
Ытарҕа туһунан кыратык да буоллар, сэгэтэн эрэ көрүүбүт итинник. Сэргээбиттэр, сэҥээрбиттэр, үөрэтэн-чинчийэн көрөөччүлэр сырдатыахтара диэн эрэлбит улахан.
Бу дириҥ таайтарыылаах ытарҕабытын чинчийэн үөрэппит уонна үөрэтэр ытык дьоммут барахсаттарга махтал. Кинилэр буоллаҕа, өбүгэбит муҥура биллибэт дириҥ санаатын-оноотун, илдьэ сылдьыбыт билиитин, кистэлэҥин хайдах кыалларынан чопчулаан, сурукка тиһэн кэнчээри ыччакка бэлэх уунааччылар.
Сардаана Баснаева, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
Василий Попов хаартыскалары тиксэриитэ уонна ааптар
Е.Ярославскай аатынан түмэлгэ быыстапкаттан түһэриилэрэ.
Сүрүн хаартыскаҕа 18-с үйэҕэ олорон ааспыт эдэр кыыс ытарҕата. Дьааҥы.