Ыт сылыгар ыт атаҕын туттара сыстылар…

Бөлөххө киир:

Бу күннэргэ саха эр дьонун, чуолаан, тыаҕа хаамар, булка сылдьар өттүлэрин булчут ыттары эһэҕэ тургутууну хааччахтыыр туһунан федеральнай сокуон ылыллан эрэрэ ыксаппыта, ытырыктаппыта чуолкай.

Саарбах сокуону сенаторбыт саралаата

Өйдөөх эрэ дьон дьокутаат мандаатын ылаллар диэн өйдөбүллээҕим. Онтум баара, Госдума кэлиҥҥи быыбардарыгар баартыйа былааҕынан саптынан испииһэккэ араас таһымнаах дьон криминалыгар тиийэ киирэн хаалалларыттан киһи үөйбэтэх-ахтыбатах халы-мааргы сокуоннара оҥоһуллан ылыллар буоллулар. “Булт туһунан уонна булт ресурсаларын туһунан” федеральнай сокуон кыылга-сүөлгэ сидьиҥ сыһыаны бохсор чааһыгар уларытыы киллэриллэрин туһунан боппуруоһу ааспыт сыл ахсынньы 20 күнүгэр үһүс ааҕыыга Госдума ылыммыта. Аллараа палаата 402 дьокутаата өйөөбүтэ, бэрт ахсааннаах киһи утарбыта. Өйөөбүттэр ортолоругар биһиги өрөспүүбүлүкэбит быыбардааччылара талбыт дьокутааттара бааллара хомолтолоох…

Ити сокуон Федерация Сэбиэтигэр көрүллэн бигэргэнэн баран курдары ааһыаҕын, хата, ахсынньы 26 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтиттэн сенаторбыт Вячеслав Штыров күүскэ тыл этэн тохтоттордо. Үөһээ палаата хотуна Валентина Матвиенко бэйэтинэн олуйсан көрбүтүн Саха сириттэн эрдэ туһааннаах уопсастыбаннай тэрилтэлэртэн сурук ыытан бэлэмнээбит буоланнар, Вячеслав Анатольевич хотугу төрүт норуоттар олохторун укулаатын, үгэстэрин үрэйэр сир саарбах сокуон ылыллан эрэрин итэҕэтиилээхтик саралаан, субъектар санааларын билэн-истэн эрэ баран быһаарыы ылынарга Сөбүлэһиннэрэр хамыыһыйа тэрилиннэ. Инньэ гынан, бүтэһиктээх быһаарыы олунньу 10 күнүгэр диэри тахсыахтаах.

Быһааран эттэххэ, уларытыы (биһиэхэ сыһыаннааҕын эрэ ыйабын) ис хоһооно маннык: булчут ыттары эһэҕэ тургутарга эһэни сыапка баайан баран ыттарынан “сэймэктэтэллэрин” (кыылы-сүөлү көмүскээччилэр саныылларынан) утаран, ыт уонна кыыл аһаҕастык хапсыһыа суохтаахтарын, икки ардыларыгар тимир килиэккэ эбэтэр халыҥ, бөҕө өстүөкүлэ таастаах конструкция туттуллуохтааҕын ирдииллэр.

Сэбиэскэй саҕаттан баар ньыма

Саха сиригэр булчут ыттары кыылга тургутар-эрчийэр станция билиҥҥитэ иккиэ­йэхтэр. Биирэ – Мэҥэ Хаҥаласка Майа аттыгар Александр Тастыгин 20-чэ булчут ыты көрөр-иитэр “Кыымаан” кулуубун станцията. Иккиһэ – Дьокуускайга Маҥанныыр суол 4-с биэрэстэтигэр “Байанай” кулууп станцията, онно 24 ыттаахтар. Балар хантан да үбүлэммэттэр, кулууптар бэйэлэрин үптэригэр-харчыларыгар туталларын тоһоҕолоон бэлиэтиибин.

Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр эһэҕэ тургутуу уонча сыллааҕыта эрэ киирбит буолан, атыҥырыы көрөөччү элбэх. Салалта ортотугар даҕаны өйдүү, өйүү сатааччы аҕыйах. Бэл диэтэр, норуот интэриэһин туруулаһыахтаах дьокутааттарбыт өйдөөбөттөр. Галина Иннокентьевнаны, дьахтар киһини, өссө баалыыр сатаммат буоллаҕына, ытыктабыллаах Сөдүөт Сэмиэнэбис булдунан-балыгынан аһаан-таҥнан олорор биир дойдулаахтарын кыһалҕатыттан тэйбитэ дьэ сүрдээх.

СӨ Булчуттарын уонна балыксыттарын сойууһун бэрэссэдээтэлэ Закира Иванова туоһулуурунан, кыылга тургутуу быраабылатын Россия Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ инньэ 1973 с. бигэргэппитэ үлэлии турар. Ону Госдума туһааннаах кэмитиэтин салайааччылара даҕаны билбэттэр эбит. Дойду киин регионнарыгар эһэҕэ тургутуу оччоттон ыла олохсуйбут. Закира Петровна: “Булчут ыт – олус сэрэх, эһэҕэ таба туттарбат. Итиэннэ эһэ даҕаны эмсэҕэлээбэт: түүтэ халыҥа, кытаанаҕа бэрт буолан, ыт кини тириитин, этин хайа тардыбат”, – диэн быһаарар.

Оттон булчут ыттаахтар “Байанай” кулууптарын салайааччыта Юрий Борисов бигэргэтэринэн, уонча сыл тургуталларын тухары тыатааҕыттан хаан тахсарын да, ыт былдьанарын да көрбөтөх. “Эһэтээҕэр ыкка кабан кутталлаах. Былыр эһэлэрбит, аҕаларбыт ыттарын туһахха иҥнэн олорор тыатааҕыга эбэтэр сиһин булгу ытан баран, хаан таһааран ыттарын тургуталлара. Онно тэҥнээтэххэ, бу сыапка баайан тургутуу быдан киһилии (гуманнай) буоллаҕа. Өскөтүн хааччахтаатахтарына эбэтэр кэлин сыыйа букатын боптохторуна, булчуттар кыһалҕаттан өбүгэлэрин ньыматыгар төннүөхтэрэ. Онон булчут ыт хаачыстыбатын быһаарарга уонна дьарыктыырга мантан ордук табыгастаах тургутар ньыма суох”, — диир Юрий Петрович.

Киһи олоҕо чэпчээтэ дуу?

Ил Түмэн сир сыһыаныгар, айылҕа баайыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтэ (бэрэссэдээтэл В.М.Прокопьев) Москваҕа Сөбүлэһиннэрэр хамыыһыйаҕа өрөспүүбүлүкэ санаатын тиэрдээри тохсунньу 18 күнүгэр тэрийбит сүбэ мунньаҕар кыттыбыт дьон бары сокуоҥҥа киллэриллибит уларытыыны утаралларын эттилэр. Кинилэр, сүнньүнэн, булчут ыты сымыйанан уһуйуу дьон олоҕун иэдээҥҥэ, өлүү айаҕар анньыаҕын чорботон бэлиэтээтилэр.

Чуолаан, СӨ быыһыыр сулууспатын салайааччыта Николай Находкин: «Кэлиҥҥи сылларга эһэ сир ахсын олус элбээн, киһиттэн куттаммат буолла, дьон олоҕор суоһуура улаатта. Бу – сыччах булчут эрэ кыһалҕата буолбатах. Ыраах тыаҕа, туундараҕа сылдьар геологтартан, сылгыһыттартан, табаһыттартан, балыксыттартан саҕалаан бөһүөлэктэн чугас оттуу, сир астыы тахсар дьон ыт доҕордоох сырыттахтарына эрэ табыллар буолла. Онуоха өстүөкүлэ нөҥүө үрэ үөрэммит ыт дьиҥ олоххо түбэстэҕинэ куттанан куотан, иччитигэр сөрүөстэн эбэтэр дьонноох сиргэ аҕалан алдьархайы таһаарара чахчы. Иккиһинэн, сүппүт дьону түҥ тыаҕа көрдүү сырыттахха, эһэ-бөрө түбэстэҕинэ, овчарка куотуо, оттон кыылга үөрүйэх ыт быыһыа», – диэбитин бары сөбүлүү иһиттибит.

Юрий Борисов эһэ тыаҕа туох да көмүскэлэ суох (сайын сааланаргын сокуон бобор) сылдьар киһини тутан сиэҕинээҕэр булчут ыты эһэҕэ тургутан үөрэтэн дьону харыстыыр суолу талбыттара сиэрдээҕэр эрэнэр. Эбэтэр киһи олоҕо оччо айылаах чэпчээбит муҥа дуу…

Түмүк оннугар

Ыт сылыгар тойон-хотун дьокутааттарбыт ити курдук ыт атаҕын туттара сыстылар. Саарбах сокуону утарааччылар тохсунньу 4 күнүгэр тахсан пикеттээбиттэрэ. Аны тохсунньу 22 күнүгэр Ил Түмэн туһааннаах кэмитиэтиттэн сурук Сөбүлэһиннэрэр хамыыһыйаҕа тиксэрилиннэ. Ол сурукка «… булчут ыттары кыылга тургутууну хааччахтааһын чопчу Саха сиригэр булчуттар үлэ тэрилэ (хайа да булчут ыта суох тыаҕа тахсыбат ээ) суох хаалалларыгар, түмүгэр булчут ыты иитии салаата эстэригэр тиэрдиэҕэ» ыйыллар итиэннэ «сокуон бу балаһыанньатын туһаныы регион ахсын уратылаһарынан, булчут ыттары уһуйууну, тургутууну РФ субъектарын боломуочуйатыгар биэрэргэ» диэн этиилээх.

Эксперт санаата

Роберт Константинов, булчут лайка ыттарга II категориялаах эксперт:

— Саха сиригэр булчут ыттары эһэҕэ тургутууну 2007 с. аан маҥнай киллэрэрбитигэр сүүс ыттан 3-4 эрэ ыт үрэрэ. Билигин бары кэриэтэ үрэр буоллулар. Эһэҕэ ыты 3-4 төгүл киллэрдэххэ, үөрэнэр. Кыыл баарын ыт иччитигэр үрэн биллэрэр уонна кыылы үргүтэр, үүрэр. Онон үөрүйэх ыт дьону да, кыылы да быыһыыр. Саҥа сокуоҥҥа ыйылларын курдук, өстүөкүлэ дуу, килиэккэ дуу нөҥүө үөрэтэн, үчүгэй ыты иитэн таһаарбаккын. Булчуттар буруйдарынан көтөр-сүүрэр биир да көрүҥэ баччаҕа диэри эстэ илик. Ол кэриэтэ кыыл-сүөл эйгэтин көмүскэһээччилэр сир баайын, ньиэби-гааһы хостуур хампаанньаларга харахтарын хатыыллара судаарыстыбаҕа ордук туһалаах буолуох этэ.

Василий НИКИФОРОВ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0