Икки күннээх ардах кэнниттэн, дьэ, халлаан ырааһыран күн да күн буолбут.
Дьиэҕэ чуҥкуйан олорбут уолчаан мантан олуһун үөрдэ. Кини астына утуйан тураат, аһаабыта буолаат, таһырдьа талаһар. Ардах, былыт күн санаата түһэр, онтон күннээх күн киниэхэ туохтан да күндү. Кини итинник таһырдьа тахсан туруутугар ньирэй көрөөччү Ыстапаан сыарҕалаах оҕуһун миинэн ааһан иһэр буолааччы. Ыстапаан кинини көрдөҕүнэ тохтоон: “Хайа, барсаҕын дуо?” — диэтэҕинэ, улгумнук сөбүлэһэр. Оччоҕо Ыстапаан оҕуһуттан түһэр уонна уолчааны көтөҕөн ылан оҕус үрдүгэр олордон кэбиһэр.
Бэйэтэ тугу эрэ киҥинэйэн ыллыыра дуу, кэпсиирэ дуу иһиллэр-иһиллибэт саҥалаах, оҕуһун сиэтэн киэҥ-киэҥник хардыылаан, ньирэйдэрин титииктэрин туһаайыытынан хаампытынан барар. Тоҕо эбитэ буолла, кини бу уолчааны сөбүлүүр. Баҕар, биир ааттаахтарын иһин эбитэ дуу? Кэлин санаата өссө көнньүөрэн сылдьар. Кэргэнэ сотору оҕолонуохтаах. Уолчаан, өтөх оҕото, үгүс элбэх дьарыга суох буолан, бу маннык барсарын куттаннар да, аккаастаммат. Ордук оҕус үрдүгэр соҕотоҕун олортоҕуна, бастааан утаа, аһара куттанара. Ытаан, түһэн, сатыылыан баҕарталыыра да, утары саҥарар дьоҕура суох буолан, бу маннык барсаахтыыра. Толугуруу мөхсөр сүрэҕэ устунан уоскуйан бардаҕына, уолчаан бэйэтигэр эрэлэ улаатара.
Холкуос хотонноро турар үрдүк өтөхтөн аллара түһэн, алаас атаҕын уолбатын нөҥүө, арҕаа үрдүк сиргэ холкуос ньирэйдэрин титиигэ баара. Бүтэй элбэх буолара. Барыта сүлдьүгэс күрүө ааннардааҕа. Ол онно кэлэн тохтоотоҕуна, уолчаан санаатыгар, кыраман үрдүктэн бэркэ сэрэнэн түһэрэ. Көмөлөспүт киһи диэн санаалааҕа да, Ыстапаан аанын аспыта-саппыта эрэ баар буолара. Аан аһыллан киирээри дуу, тахсаары дуу гынар сүөһүлэри үүрэрэ. Дьэ, ол ону кыайара. Хата, эрдэттэн бэлэмнээбит талаҕа сытарын ылла да, аантан сүөһүлэри үүртэлээн кууһурҕаппытынан барара. Ол талаҕын “кэлин наада буолуо” диэн, хайаан да ол сиригэр төттөрү уурара. Өстүөпэ ордук уолбаны туорууртан куттанара. Эрдэттэн билэр буолан, сыарҕаҕа олороро. Бу сырыыга оҕус арҕаһын тимир буочука кылааккай, сөрүүн көхсө солбуйара. Толору кутуллубут үүт дьалкыҥныы иһээччи. Оҕус бадарааҥҥа дириҥник тирэнэрэ. Эмискэ-эмискэ дьигис-дьигис гынан, ыараабыт сыарҕатын соһоро. Бу сырыыга, ардаан эбитэ дуу, уута өссө эбиллибит. Манна кус куруук баар буолар. Сорохтор төрүт да куттаммакка, чугаһынан уста, хаамса сылдьар буолаллар. От бытыгыраатаҕына, от-мас көҕөрүүтэ уута ыраас буолара. Сайын ортотуттан уута уолан, ото үүнэн барар. Бу кэмнэргэ кустар устар орохторо биллэн бараллар.
Биир маннык айаҥҥа Ыстапаан бу сиргэ тохтоото. Буочука ойоҕоһуттан синньигэс мастары ылаттаан, хаҥас хонноҕун анныгар кыбынан кэбистэ. Уһун остоох саппыкытын уһата тардынна. Үөскэ киирэн барда. Үрдүк хомус уонна орогуос от быыһынан кус устан, тэпсэн суол оҥостубутугар тохтоон, кырыылата биир маһы батары аста. Хаһан эрэ хаки өҥнөөҕө саһара сырдаабыт суккун сонун тас, уҥа сиэбин хасыһан, кылынан өрүллэн оҥоһуллубут туһахтары хостотолоото. Уолчаан саба түһэр кумаардартан, күлүмэннэртэн көмүскэнэн, Ыстапаан кытыыга дулҕа үрдүгэр бырахпыт, көлөһүн иҥэн хараарбыт мас уктаах, үрүҥ кыллаах дэйбииринэн сапсына-сапсына, аргыһын дьиктиргээбиттии одуулаһан, хараҕа төгүрүйэр. Туһаҕа эриллэ турарыттан кыһыйан дуу, эбэтэр кыймаҥнас бырдахтартан эбитэ дуу, Ыстапаан соһуччу “эрчимнээх” тыллары саҥарталаан ылар. Аспыт маһын утары кыра маһы тоһутан аста. Оннук курдук күрүөлүү хас да маһы анньыталаата. Төрөл, уһун оттору үргээн, онон-манан өйөннөрө уурталаата, сороҕун батарыта аста. Сотору төгүрүк туһах бэлэм буолла, ону утары маһыгар быһаҕынан хайа анньыы оҥортугар туһаҕын тыалга охсуллан сууллубатын, сыыллыбатын диэн, синньигэс отунан эрийэ охсон кыбытан кэбистэ. Бу сырыыга туһах төгүрүк иитэ эрэллээхтик иилилиннэ. Итинник сыралаһан, синньигэс уолба уутугар үс тиргэни ииттэ.
Онтон кытылга тахсан оҕус саҥардыы оҥоһуллубут чурумчутугар туомтуу бааллыбыт өрүү ситии быатыттан тутан турар уолтан быатын ылан, чугаһаабыт титиигин диэки хаамтара турда. Уолчаан “оҕуһу ойоҕолоон, үүрсүөм” диэбитэ, соруттарыыта да суох түргэтээбит хаамыылааҕын иһин, ааһан иһэр сыарҕа кэннигэр олорунан кэбистэ. Титииккэ начаас ньиккирэтэн кэллилэр. Ньирэйдэр мэҕирэһэ көрүстүлэр. Күн чаҕылыччы тыгар. Хас да күөрэгэй солбуһа ыллыыларын, көй салгыҥҥа уйдаран дьирибинии туран дьурулуулларын сэргээн иһиллээтэ. Ньирэйдэр титииктэриттэн Алаас ытыска уурбуттуу, барыта нэлэһийэн көстөр. Сайын ортото бу — хатыламмат кэрэ көстүү. Өлгөмнүк үүммүт ото тыалга байҕал уутунуу долгуннурар. Өссө да абылатан көрө олоруоҕун, эргэ хотон сэмнэх буолбут, кубарыйан хаппыт эркинин кытыытыгар хойуутук үүммүт хаптаҕас угун бөлкөйүн диэкиттэн моҕотой тэбэнэттик чыскыйара иһиллэн аралдьытта. Өстүөпэ туран ол диэки баран истэҕинэ, килэбэчигэс хара оҕуруо курдук бүлтэччи көрбүт мэник харахтаах, көп истээх, эриэн моҕотой күкээрийбит саһархайдыҥы бороҥ кутуругун хоротон баран, сиргэ сытар ураҕас мас үрдүнэн сүүрэн эрэр эбит. Уол кинини эккирэтэ барбата, “бээ, эриэн күрдьүгэс, сылдьан эр, эн тирииҥ даҕаны лааппыга биэс харчыга барар кэмэ кэлиэҕэ” эрэ диэн ботугураата. Хаптаҕас уруккутунааҕар өссө минньийбит курдук буолбут. Хараара кытарбыт бөдөҥ отоннору сии-сии, эргийэ баран истэҕинэ, тигээйилэр дыыгынаһаллара иһилиннэ. Уол урут тиктэрэн, ыарыытын билэр буолан, салгыы бара сатаабата. Төнүннэ. Амыдайа Ыстапаан ньирэйдэрин аһата сылдьара. Биир ньирэй уолчааҥҥа утары сүүрэн кэлээт, хорос гына тохтоото. Ыраас, сырдык харахтарынан одууласта. Уолчаан кинини имэрийэ туран, илиитин кини сырдык дьүһүннээх муннугар чугаһатан эрдэҕинэ, “хап” гына уобаат, эмэн чобурҕатан киирэн барда. Ыстапаан: “Эс, топпотох дуу? Оттон иһэ көппөйбүтэ сүрдээх дии! Мэ, маны эмтэр!” — диэт, улахан, хара эрэһиинэ суоскалаах балтараа лиитэрэ истээх сыыҥка бытыылканы туттаран кэбистэ. Уолчаан бытыылкалаах үүтү эмтэрэрин быыһыгар ньирэйгэ саба түһэр сахсырҕалары, кумаардары куттаан сапсыйа турда. Сотору аһаабыт ньирэйдэрин анал мэччийэр күрүөлэригэр киллэртээтилэр. Оҕустарын сыарҕаҕа көлүйэн, дьиэлиирдии тэринэн айаннара саҕаланна. Өтөр гымматылар, тиргэлэээх уолбаларыгар бу тиийэн кэллилэр. Ыстапаан: “Тукаам, ол кытыы чэҥкээйи мас көстүбэт, баран көр эрэ”, — диэн соруйда. Уолчаан сүүрэн тиийбитэ, биир кус иҥнибит. Кынатынан сапсынан лаһыйда. Уол сүүрэн кэлбитигэр соһуйбучча, үөс диэки бара сатаата да, туһаҕа ыыппата. Өстүөпэ ууну кэһэн, сүүрэн тиийээт, тиргэ маһын хостуу тарта. Кус мөхсүү, сапсыныы бөҕөтө, ууну ыһан күдээритэр. Чэҥкээйи маһыттан тутан, уол бултарын кытыы диэки соһуста. Омуннаахтык мөхсөр куһун көрө-көрө, сосуһа иһэн кыра дулҕаҕа иҥиннэ да, умса баран түстэ. Эмискэ холкутаабыт туһах түллэс гынан кэҥии биэрбитигэр, төбөтүн босхолообут кус илгистэн ылла, турулус-ирилис көрөн ылла. Туһах биир уһуга туора баран түстэ. Босхо барбыт кус үөс диэки дайбытынан барда. Уол тугу гыныан билбэккэ, тэпсэҥэлии турдаҕына Ыстапаан тиийэн кэллэ.
“Тукаам, туоххун да өлөрбөтүҥ ини? Ити көҕөн бэйэтэ эбит. Сарсын иккиэн көрүөхпүт. Бардыбыт. Бириэмэ ырааппыт”, — диэн холкутук эттэ. Кус куоппутуттан кыһыйбыт, абарбыт сибикитэ биллибэтэ. Онтон тиэтэйэ-саарайа оҕустарыгар бардылар.
Дьэ, итинник этэ, Өстүөпэ тиргэҕэ бастакы сырыыта.
Күн син биир чаҕылхайдык тыгара. Алаас күннээҕи олоҕо уларыйбакка биир тэҥник устара. Алаас уолбатыгар, Кэнэли күөлүгэр кус саҥата аччаабатах курдуга. Кыырай халлааҥҥа күөрэгэй кынатынан тэлибирии, көмүс күөмэйинэн биир кэм дьүрүһүтэ турара үчүгэй да этэ. Хонуу дьэрэкээн сибэккилэрин эриэккэс арамааттаах сыттара уоскута дууһаны амбре кэриэтэ сылаанньыталлара.
Алаас Уола