Ааҕааччыга киэҥник биһирэммит суруналыыс, кэрэхсэнэр суруйааччы Степан Иннокентьевич Юмшановтыын “Саха сирэ” хаһыат успуорка отделыгар бииргэ үлэлии сылдьыбыппын хаһан да умнубаппын.
Ыстапаан эдэригэр көҥүл тустуунан дьарыктанан, ботуччу ситиһиилэрдээх. Дьон эрэ чулуута барыта тустар 70 кг ыйааһыныгар 1967 сыллаахха Саха сирин чемпионатын боруонса призерунан, өрөспүүбүлүкэ тыатын сирин үс төгүллээх чемпионунан, Хотугу зона сүүрбэччэ төгүллээх чемпионунан уонна призерунан буолуталаабыта. Дьэ ол иһин, саха дьоно барыта кэрэхсиир көҥүл тустуутун бастыҥнарын, күрэхтэһиилэрин олус бэркэ, ааҕааччыга тиийимтиэ гына суруйара. Буолумуна даҕаны, бэйэтэ туста сылдьыбыт киһи тугу-хайдах суруйуохтааҕын, ааҕааччыга тиэрдиэхтээҕин үчүгэйдик билэр буоллаҕа.
Степан Иннокентьевиһы биһиги элэккэйин, дьоҥҥо-сэргэҕэ аламаҕайын иһин бэйэ икки ардыгар “Ыстапаан” диэн ааттыырбыт. Онно кини кыһаллыбат буолара, норуот киһитэ буоллаҕа. Ыстапаан көрдөөх-нардаах, өрүү мичээрдии сылдьар, тоҕоостоох кэмҥэ сытыы тыллары туттан дьону быара суох ыытааччы этэ. Оттон кини суруйуутун аахтахха, киһи таттаран ааҕа бара туруох курдук буолара. Оннук итэҕэтиилээхтик, киһи бэйэтэ көрө олорорун курдук, саха тылын баайын-сүмэтин барытын туһанан суруйара.
Кини наһаа үлэһит, суруксут киһи этэ. Барыны барытын бүтэрэ-оһоро охсубута баар буолааччы. Сарсыарда эрдэ, тыҥ хатыыта туран суруксуттуурун командировкаларга бииргэ сылдьан элбэхтэ көрөн итэҕэйбитим. Суруналыыс быһыытынан хаһыатыгар успуорт эрэ туһунан буолбакка, олох бары эйгэтигэр, ордук хотугу, аҕыйах ахсааннаах норуоттар кыһалҕаларын, олохторун дьаһахтарын, ситиһиилэрин туһунан дьоһуннаахтык суруйара.
Сырыыга-айаҥҥа, күрэхтэһиилэргэ элбэхтик бииргэ сылдьыбыппыт
Ыстапаанныын айаҥҥа бииргэ сырыттахха, төһө да ыраах сиргэ хайдах курдук түргэнник тиийэн хаалбыккын бэйэҥ да билбэккэ хаалааччыгын. Ол тухары, этэргэ дылы, кини айаҕа хам буолбат, табахтаан кэбиһэ-кэбиһэ аргыый сыыйан кэпсээн-ипсээн, күллэрэн-салларан сэргэх киһи этэ.
Биирдэ, кыһын Чурапчыга, ханнык эрэ тустуу күрэхтэһиитигэр тиийдибит. Күрэхтэһии туһунан хаһыакка суруйар сорудахтаах дьон быһыытынан, үгэспитинэн көбүөр кытыытыгар, саалаҕа толору мустубут тустууну сэҥээрэр тыа сирин дьонун хараҕын ортотугар илэ бодобутун тардынан, ортомуран, блокноттаах уруучукабытын туппутунан көбүөргэ буолар тустууну көрө-истэ, бэлиэтэнэ олордубут. Ол олордохпутуна, арай, Ыстапааным блокнотун илиититтэн ыһыктаат, нуктаан киирэн барда. Санаабар өссө мунна тыаһаата. Куораттан сарсыарда эрдэттэн айаннаабыт, суолу быһа айаҕа хам буолбакка кэпсээбит сыа киһи сылайдаҕа, эт киһи элэйдэҕэ дии.
Ол олордохпутуна, киһим мунна улаханнык тыаһаан барда. Арай, көрдөхпүнэ, ону бэлиэтии көрбүт күрэхтэһии судьуйалара Алексей Мостахов, Николай Старостин остуолга олорон миэхэ “киһигин көр, уһугуннар” диэбиттии имнэнэллэр. Онуоха мин Ыстапааммын оргууй өттүккэ анньабын. Бастаан-утаа киһим онно эрэ кыһаммат, уоһа сөллөйбүтүнэн утуйбутун курдук утуйан бара турар. Онтон дьэ уһуктан, туох да буолбатаҕын курдук, тустууну көрөн киирэн барар. Чочумча буолаат, киһим төбөтө эмиэ ньыкыйан барар…
Ыстапаан биһиэхэ, күнүс, эбиэт кэнниттэн уонча да мүнүүтэ утуйан ыллахпына, чөлбөр түһээччибин, сылайбытым ааһааччы диэн этээччи. Кырдьык да оннук этэ. Ити Чурапчыга кыратык нухарыйан да ылыытыгар, кини саала иһигэр туох буола турарын, тустуу түмүгэ хайдах буолбутун өтө көрө, сэрэйэ олорбут буолуохтаах дии саныыбын.
2004 сыллаахха Санкт-Петербург куоракка көҥүл тустууга Россия чемпионата ыытылынна. Бу чемпионат түмүгүнэн Олимпиадаҕа кыттар хамаанда састааба талыллыахтааҕа. Биһиги Александр Контоевка “ыалдьа” диэн, Саха сириттэн элбэх буолан бардыбыт. Ыстапаан “Саха сирэ” хаһыаттан командировкаланан, анаан суруйа барда. Оттон мин уоппускаҕа сылдьар буолан, анаан көрө диэн ааттаан барбытым. Ол сырыыбытыгар иккиэн наар бииргэ сылдьыбыппыт. Тустуу быыһыгар Ыстапааны батыһан маҕаһыыннары кэрийбиппит. Кини наар дьонугар, оҕолоругар кэһии, таҥас-сап атыыласпыта.
Биир күн анаан-минээн оччолорго Санкт-Петербурга Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бэрэстэбиитэлинэн үлэлиир Матвей Васильевич Мучины кытта көрсүбүппүт. Кини Ыстапаанныын уруккуттан билсэр эбит. Онон Ыстапаан “кутуругар олорсон” М.В. Мучин күндүлээһининэн, Василий Стручков-Абый Бааска уонна мин рестораҥҥа аһаан турардаахпыт. Өссө сарсыныгар Матвей Васильевич массыына анаан, куорат кэрэ миэстэлэрин көрбүппүт.
Ити сырыыбытыгар арай, түһэр сирбитигэр табыллыбатахпыт. Чемпионакка кэлбит дьоҥҥо анаан биир гостиницаны бэлэмнээбит этилэр. Онно икки хонооппутун кэннэ, Кавказ итии хааннаах эрэттэрэ тугу эрэ мөккүһэн, тустууга кэлбит дьону барыбытын гостиницаттан таһааран кэбистилэр. Арай, күрэхтэһии кэнниттэн киэһэ дэлби сылайан гостиницабар кэлбитим, биир дойдулаахтарбыт тустууларын көрөөт, хонук сиригэр эрдэ кэлбит Ыстапааным:
– Дьэ, табыллыбатыбыт. Гостиницабытыттан тахсар буоллубут, хоспутун хатаабыттар, – диэн, санаата түһэн, тиритэн аҕылыы олорор эбит. Хайыахпытый, ол кавказтарбытын кытта бары тутуспутунан кадеттар оскуолаларын уопсайдарыгар хонон турардаахпыт.
Ыстапаан тустууну таһынан хоккейы, футболу олус үчүгэйдик билэрэ. Түүннэри “күөх экранынан” быһа репортажтары көрөн баран, сарсыныгар санаабытын атастаһан, биһиги да буолларбыт ырытыһан, кими эрэ хайҕаан, кими эрэ сэмэлээн, оонньууга уопсай сыананы биэрэн астынааччыбыт.
Туохха барытыгар көхтөөҕө, сыстаҕаһа
Оччолорго “Саха сирэ” хаһыакка үчүгэйдик да үлэлээбиппит. Үлэлээбиппит эрэ буолуо дуо, сынньалаҥмытын эмиэ көхтөөхтүк атаарарбыт. Дойду, өрөспүүбүлүкэ улахан кэрэ-бэлиэ күннэрин, бырааһынньыктары бүтүн тэрилтэнэн бэлиэтиирбит. Онно хайаан да ырыалаах-тойуктаах, күлүүлээх-салыылаах куонкурустаах буолааччы.
Биирдэ биһиги, “дьулурҕанар”, култуура отделын кытта кыттыһан, Саҥа Дьыл бырааһынньыгар быһыылааҕа, Япония дойдутун көрдөрдүбүт. Татьяна Маркова уонна Тоня Эверстова дьоппуонкалар буола таҥнан-симэнэн, кимонолаах тахсан хаамыстылар. Оттон Ыстапааммыт сумоист буолан, сирэйин-хараҕын оҥостон, биилигэр диэри сыгынньах, өссө түөһүгэр Япония былааҕа уруһуйдаах – ити дойду тустуутун хамсаныыларын көрдөрөн, эбиитин боксер буолбут Геннадий Бечеряковтыын “көрдөрүүлээх киирсиилэригэр” мин судьуйа оруолун толорбутум. Наталья Протопопова биһиги толоруубут биллэрээччитэ буолбута. Оонньуубут көрөөччүлэр биһирэбиллэрин ылбыта. Итинэн мин Степан Иннокентьевич туохха барытыгар көхтөөх, сыстаҕас этэ диэхпин баҕарабын.
Суруйааччы, элбэх кинигэ ааптара
Кинигэлэрин барытын кэриэтэ анаан суруйан бэлэхтээбитин кэриэс гынан уура сылдьабын. “Саха сирэ” хаһыакка үс сыл биир хоско үлэлиир кэммитигэр ыкса билсэн баран, айар үлэ туһунан кэпсэтии күөдьүйдэҕинэ мин киниэхэ:
– Ыстапаан, эн дьон билиниитин ылбыт биллэр ааптар, суруналыыс, суруйааччы киһи элбэх кинигэни суруйан таһааттардыҥ. Ол гынан баран, тапталлаах тустууҥ туһунан кинигэни хаһан бэчээттэтэҕин? – диэн үүйэ-хаайа тутар этим. Итиэннэ, Степан Иннокентьевич ол кинигэтэ син эмиэ Иван Кычкин, Вячеслав Степанов, Егор Неймохов курдук, саха тустуутун бастыҥ сырдатааччыларын үлэлэригэр тэҥнээх, ааҕааччы кутун тутар айымньы буолан тахсыахтааҕын курдук өйбөр ойуулаан көрөрүм.
Ол кэмҥэ кини атын темаҕа айымньы суруйа сылдьар буолан, туой “Наһаа ыксаама” диэх курдук мүчүк эрэ гынара. Дьиҥэ Ыстапаан, хас кинигэтин ахсын тустуу, эбэтэр тустууктар тустарынан суруйуутун кыбытар этэ. Оттон мин киниттэн, анаан тустуу туһунан биир кинигэни оҥорон таһаарарыгар көрдөһөрүм. Ол туолбатаҕа хомолтолоох. Ыстапаан айар үлэтин үгэнигэр сылдьан биһиги кэккэбититтэн туораабыта.
Кини мэлдьи биһигинниин бииргэ
Дьэ, ол иһин, аҕа табаарыспыт аатын кэриэстээн, үйэтитэн, кини киһи быһыытынан аламаҕай майгытыгар, айар талааныгар, суруйар тылыгар-өһүгэр сүгүрүйэн, били хаһан эрэ бэйэтигэр туһаайбыт көрдөһүүбүн кини чугас доҕоро, Дьааҥы улууһун успуорка кыһатын дириэктэрэ Петр Васильевич Портнягинныын сүбэлэһэн баран, 2007 сыллаахха “Арай кини баара буоллар…” диэн, суруналыыс Степан Юмшанов тустууктар тустарынан очеркаларын уонна бүччүм санааларын түмэн хомуурунньук-кинигэ оҥорон таһаарбыппыт.
Ыстапаан биһиги өйбүтүттэн-санаабытыттан сүппэт. Кинини куруук саныыбыт. Билиҥҥэ диэри кэргэнэ, суруналыыс Евдокия Гаврильевнаны кытта сибээһи тутуһабыт. Ыстапааммыт туһунан ахтыһан ылабыт. Иллэрээ сыл Ыстапаан төрөөбүтэ 75 сылыгар анаан ааҕааччы киэҥ биһирэбилин ылбыт «Бэстиэн бэтиэхэлэрэ» кинигэ иккистээн, тупсарыллан таһаарыллыбыта. Итиэннэ былырыын Степан Юмшанов айар үлэтин, олоҕун көрдөрөр биобиблиографическай ыйынньыгы кини биир дойдулааҕа, Табалаах бибилэтиэкэрэ М.Е. Эверстова хомуйан оҥорбута. Бу барыта биһиэхэ кини туһунан сырдык өйдөбүлү өрүү саҕа, күөртүү сылдьыаҕа.
Уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ нэлэмэн хоту дойду курдук киэҥ көҕүстээх, холку майгылаах, туохха да өрүкүйэ, омуннура түспэт, олоҕу баарынан, сиэрдээхтик сыаналыыр Степан Иннокентьевич Юмшанов биһиги сүрэхпитигэр сырдык өйдөбүл буолан өрүү тыыннаах буолуоҕа.
Петр Павлов,
Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ,
Саха Өрөспүүбүлүкэтин бэчээтин туйгуна.