(Кимнээх конфедералист буолбуттарай…)
1927 сыллаахха балаҕан ыйын ортотугар, союзнай республика статуһун турууласпыт конфедералистар хамсааһыннара саҕаламмыта. Кинилэри чекистэр «Ксенофонтов–Артемьев бөлөҕө» диэн сүрэхтээбиттэрэ уонна 1928 сыллаахха, тохсунньу томороон тымныытын үгэнигэр, хабырдык дьакыйталаабыттара. Бу событиелар кэннэ партия Киин Комитета 1928 сыллаахха таһаарбыт «БСК(б)П Саха сиринээҕи тэрилтэтин туһунан» диэн уурааҕа 1986 сылга диэри саха норуотугар хара мэҥ – национализмҥа күтүрүүргэ төрүөт буолбута…
Саарбахтааһынтан – сабаҕалааһыҥҥа
«Илин» сурунаал 1991 сыллааҕы 2 №-гэр историк Е.Е.Алексеев «О так называемой «Ксенофонтовщине» диэн ааттаах ыстатыйата бэчээттэммитэ. Бу 1927-1928 сыллардаахха союзнай республика статуһун туруорсубут конфедералистар хамсааһыннарын – Саха сирин сэбиэскэй кэминээҕи историятын биир үрүҥ бээтинэтин саҥа хараҕынан көрөн сырдаппыт үлэлэртэн биир бастакылара этэ.
Конфедералистар партияларын төрүттээччи Павел Васильевич Ксенофонтов Арҕаа Хаҥалас IV Малдьаҕар нэһилиэгин сис ыалыттан төрүттээҕэ. Онон сэдиптээн, Е.Е.Алексеев иннээҕи чинчийээччилэр үлэлэригэр, конфедералистар, бары кэриэтэ, Арҕаа Хаҥалас улууһун (билиҥҥинэн Хаҥалас, Горнай) дьоно этилэрэ диэн суруйаллара. Манна тирэҕирэн, киин Саха сирин киэҥник хаппыт хамсааһыны аччатан, алдьархай иэнин дьиҥнээхтик сырдатартан кубулдьуталлара. Бу сэбиэскэй былаас, оччотооҕу идеология ирдэбилэ этэ…
Ыстатыйаҕа ахтылларынан, «Бандьыыттар этэрээттэрин хамаандалыыр састаабын» таһынан, «Эдэр саха национальнай сэбиэскэй социалистическай орто-дьадаҥы бааһынайдар (конфедералистар) партияларын» («Младоякутская национальная советская социалистическая партия середняцко-бедняцкого крестьянства (конфедералистов)» рядовой састаабын – 59 киһини биир дьыалаҕа холбообуттар. «Рядовой састааптан» 34 киһини ытарга, атыттарын – 25 киһини араас болдьоххо көҥүллэрин быһарга уураахтаабыттар…
Дьэ, бу испииһэккэ, бэһис киһинэн, 30 саастаах Попов Конон Ильич ахтыллар. Өйбөр эмискэ: «Попов… Ханнык Поповуй? Хайа дойдунуй? Төрөөбүт Баайаҕабар да Поповтар аҕыйаҕа суохтар ээ!..»—диэн санаа күлүм гыммыта да: «Поповтар ама Таатта Баайаҕатынан эрэ муҥурданнахтарай?»—диэн соһуччу саҕыллыбыт кыымы испэр хам баттаабытым…
Ол да эрээри: «Попов Конон – ханна эрэ истибит аатым… Баайаҕаҕа маннык ааттаах киһи олорон ааспыта бадахтаах этэ ээ…»—диэн санаа лабаххай курдук хам сыстан баран арахсан биэрбэтэҕэ. Онон киэһэ дьиэбэр оҥостон олорон толкуйдаан көрбүтүм… Эмискэ биир сайын дойдубар тахса сылдьан Уоһукабыс оҕонньортон истибит сэһэним тиллэ түспүтэ. «Кырдьык даҕаны, Попов Конон – Ырыа Куонаан!» Итиэннэ: «Хайдах маарыын өйдөөбөтөх баҕайыбыный!..»—диэн бэйэбин мөҕүттүбүтүм. Бу сабаҕалааһыммын кэлин юридическай наука доктора Т.С.Иванова «Из истории политических репрессий в Якутии» (1998) диэн монографията бигэргэппитэ. Онон Е.Е.Алексеев 90-с сылларга бэчээккэ таһаарбыт «конфедералистар рядовой састааптарын» туһунан испииһэгэ чопчуламмыта. Ол түмүгэр, «Попов Конон Ильич, Западнокангаласский улус» дэммит киһибит, аны «Попов Конон Кононович, Байагантайский улус» буолан тахсыбыта…
Норуот номоҕо
Дьэ, эрэ аҕатын, П.А.Ойуунускай таайын, номоххо киирбит сытыы-дохсун Уоһук Харытыанабы утумнаабыт сэһэнньит Александр Иосифович Попов тугу кэпсээтэ этэй? Мин киниттэн Баайаҕа бастакы ревкомовеһа, «Чэр Илии» артыалы тэрийээччи Мэхээлэ Баһаарын туһунан үһүйээни чопчулаан кэпсииригэр көрдөспүтүм. Уоһукабыс сэһэнэ биһиги интэриэһиргиир киһибитигэр – Ырыа Куонааҥҥа быһаччы сыһыаннааҕа. Онон Баайаҕа икки бэлиэ дьонун – Мэхээлэ Баһаарын уонна Ырыа Куонаан – туһунан бэрт интэриэһинэйи истибитим. Сэһэни тугу да бырахпакка хайдах баарынан, тугу өйдөөн хаалбыппынан тиэрдэбин:
«Гражданскай сэрии сылларыгар биир күһүөрү кыһын, хаар саҥа түспүтүн кэннэ, оччотооҕу сурукка киирбитинэн Байаҕыыныскай, дьон-сэргэ ааттыырынан Арахсыылаах Баайаҕа нэһилиэгэр (билигин Таатта Баайаҕатын Саҥа Олох учаастага – Г.А.), бырааттар-үрүҥнэр этэрээттэрэ, Боссоойколоох кэлбиттэр.
Кинилэр Эргэ Суут алааска олохтоох Тараас атыыһыт (Тарас Петрович Андросов – Г.А.) нуучча дьиэтигэр тохтообуттар. Мэхээлэ Баһаарын өрөпкүөм дуу, сэбиэт дуу бэрэссэдээтэлэ буолан олороро. Кини чугас бырааттар баалларын билэн сэрэхэдийэн кэтэнэр идэлэммит. Өссө Саҥа Олохтон ким кинини өһөөн үҥсүөхтээҕэр тиийэ билэрэ үһү. Ол кэмҥэ бииргэ дьукаахтаһан олорор ыалын Ырыа Куонааны күн аайы кэриэтэ Тараас атыыһыттаахха ыытан чуҥнатар үгэстэммит. Сүбэлэһии быһыытынан, өскөтө үрүҥнэр кэлбит буоллахтарына, Куонаан атыыһыттаахха хоно хаалыахтааҕа.
Дьэ, биирдэ дьукааҕа Эргэ Сууттан төннүбэтэх… Онуоха Мэхээлэ сирэйэ-хараҕа туран хаалбыт – атын ыҥыырдаабыт, саатын-сэбин хомуммут. Итиэннэ кэргэнигэр сэрэппит: «Сотору мин ааппын ааттаан бандьыыттар кэлиэхтэрэ. Миигин ыйыттахтарына сүүстэригэр сулустаах хороох бэргэһэлээх биэс саалаах киһи кэлэн тутан бардылар диэр». Итиэннэ атын сиэтэн тиийэн үрэҕи туоруур муоста анныгар саспыт. Утаакы буолбатах, үс саалаах-саадахтаах, аттаах киһи типтэрэн кэлбиттэр. Дьиэҕэ киирэн Баһаарыны сураспыттарыгар дьахтар эрэ эппитин тылыттан тылыгар хатылаан биэрбит. Бырааттар: «Һук, ол аата Уолбаттан кыһыллар кэллэхтэрэ!»—диэт хап-сабар аттарын үрдүгэр түһэн ойутан хаалбыттар. Мэхээлэ Баһаарын ону кэтээн сытан, аһаран баран, тута Уолбаҕа (Уолба оччолорго Байаҕантай улууһун киинэ эбит – Г.А.) түспүт.
Онтон ыла Ырыа Куонаан дьиэтигэр эргиллибэтэх. Боссоойколоох илдьэ барбыттар үһү. Бука ханна эрэ тиэрдэн ытан өлөрдөхтөрө диэн сурах тарҕаммыт…»
Остуоруйа уонна история…
Уос номоҕор киирэн Баайаҕаҕа киэҥник тарҕаммыт сэһэн гражданскай сэрии историятын удумаҕалатар киһиэхэ үгүс интэриэһинэй өрүттэрдээх. Ону, сүрүн сорукпутугар киириэхпит иннинэ, үрүҥүгэр-харатыгар тиэрдэрбит табыгастаах буолуо.
Бастатан туран бу түбэлтэ буолбут сылын чуолкайдыахтаахпыт. Араас источниктартан көрдөххө, 1921-1922 сыллардааҕы сахалар повстанчестволарын саҕана күһүн Уолбаҕа кыһыл этэрээтэ турбута биллибэт. Оттон 1922-1923 сыллардааҕы «пепеляевщина» кэмигэр хата кыһыл этэрээтэ кыһын Уолбаны атаакалаан ыла сатаабытын туһунан норуот эмчитэ М.Ф.Чашкин ахтан аһарбыттаах. Аны 1923-1924 сыллардааҕы тоҥустар повстанчестволара Баайаҕаҕа тиийбэтэҕэ – муҥутаан Таатта улууһун Чычымаҕыттан ырааппатаҕын Амма Аччыгыйа «Тобохтор» кэпсээниттэн да ааҕан билиэххэ сөп. Итиэннэ, кыраайы үөрэтээччи Т.И.Андросова: «Байаҕантай улууһун киинэ Уолбаҕа 1924 сыл диэки көспүт буолуохтаах»,—диэн сабаҕалаабытын эмиэ болҕомтоҕо ылабыт.
Уоһукабыс сэһэнигэр Боссоойко аата ахтыллар. Сээркээн сэһэнньит Е.Д.Андросов «Баай аҕа ууһа Баайаҕа» (1995) кинигэтигэр суруйарынан, төһө да генерал-майор Ракитин, полковник Худояров, Петр Оросин-Хайыкы курдук биллиилээх үрүҥ хамандыырдар этэрээттэрэ Баайаҕаны таарыйдаллар, ол сылларга Боссоойко ааспыта бигэргэммэт. Хата кинигэтигэр: «…Боссоойко этэрээтэ Томторунан, Оторунан үс-хас хонон, өрөөн ааһыталаабыта, ол иһин кини туһунан, ордук күүһүн-уоҕун туһунан, Баайаҕа кырдьаҕастара араастаан сиэллээн-кутуруктаан кэпсииллэрэ. Боссоойко Баайаҕаҕа тиһэҕин 1928 с. кыһын кэлэн ааспыт»,—диэн суруйар.
Ол аата, бу норуот сэһэнигэр ахтыллар событиелар 1927-1928 сыллардааҕы конфедералистар сэбилэниилээх демонстрацияларын саҕана буолбуттара ордук итэҕэтиилээх.
Баайаҕа улуу ырыаһыта
Конон Кононович Попов-Ырыа Куонаан туһунан тугу билэбитий? «Книга памяти Республики Саха (Якутия)» көрдөххө, К.К.Попов Байаҕантай улууһугар 1898 сыллаахха төрөөбүт. 1928 сыллаахха тохсунньу 31 күнүгэр сыллаахха тутуллубут. «Ксенофонтовщина» хронологиятын кытта тэҥнээтэххэ, тохсунньу 27 күнүгэр «саха маршала» С.М.Михайлов этэрээтэ Амма улууһун Олом Күөл диэн сиригэр кыһыллар этэрээттэригэр бэриммит. Онон, Дьокуускайдыыр айанныыр кэмнэрин ааҕыстахха, Ырыа Куонаан бу этэрээккэ сылдьыбыт буолуон сөп. Кинини ССРС ОГПУ коллегиятын Саха АССР-гар оһуобай боломуочунайа, кулун тутар 10 күнүгэр, РСФСР ХК 59-3 ыстатыйатынан буруйдаабыт. Итиэннэ, үрдүкү миэрэҕэ уурбутун кулун тутар 28 күнүгэр толорбуттар – ыппыттар… К.К.Попову, 1993 сыллаахха эмиэ кулун тутарга (!), ый 26-с күнүгэр, СР прокуратурата реаблитациялаабыт.
Ырыа Куонаан туһунан сээркээн сэһэнньит Е.Д.Андросов «Олоххо тардыһыы күүһэ» (2003 с.) диэн кинигэтигэр: «Попов Конон Кононович—Ырыа Куонаан (1900-1929 сс.), Баайаҕа кэлиҥҥи көлүөнэ олоҥхоһуттарыттан бастыҥнара. Олус диэн үтүө чөллөркөй куоластааҕынан аатырбыта. Хомойуох иһин, сымыйа балыырга буруйданан репрессия сиэртибэтэ буолан өлбүтэ,»—диэн эрэ ахтар. Ол оннугар кинини кыраайы үөрэтээччи Р.Е.Хатылаев «Баайаҕам дьоно» (2006 с.) диэн кинигэтигэр балайда сиһилии сырдатар. Роман Егорович ахтарынан, К.К.Попов Таатта Игидэйин (билиҥҥи Таатта улууһун Игидэй нэһилиэгэ, Баайаҕа, Уолба – Байаҕантай Игидэйдэрэ – Г.А.) киһитэ эбит эрээри, Баайаҕа быыһыгар олорбут. Автор суруйуутугар Ырыа Куонаан тоҕо улуу ырыаһыт аатырбытын туоһулуур икки үһүйээни киллэрбитэ кэрэхсэбиллээх. Олору кылгастык билиһиннэрдэххэ, бастакытыгар, Таатта алаастара курааннаан Нам сиригэр от сии тиийбиттэр. Биирдэ Куонааны дьоннорун билиһиннэрэ ыыппыттар. Киһилэрэ быстаран иһэн хоноһолоору гыммытын ыаллар холдьохпуттарыттан абаран кэп туонан, ыскаапка турар таас иһит лыҥкыныы түһүөр диэри, тойук туойбут. Онтон ыла ыаллар Куонааны ыҥыра сылдьан ыллатар, өйүө-тайаа бэрсэр буолбуттар. Иккискэ түбэлтэҕэ кини Уус-Тааттаттан оҕуһунан таһаҕас тиэйэн иһэн ыллаан доллоһуппутугар Былыт Кыыһа куоталаспыт. Бу күрэхтэһиигэ Ырыа Куонаан булугас өйүнэн кыайыылаах тахсыбыт. Ол иһин дьон-сэргэ кинини улуу ырыаһытынан билиммит.
Кыраайы үөрэтээччи Р.Е.Хатылаев суруйарынан, кини соҕотох уола Антон Кононович Попов Байаҕыыныскай нэһилиэгэр (билиҥҥи Баайаҕа нэһилиэгин сорҕото – Г.А.) «Саҥа Олох» холкуоска чилиэнинэн киирбит. Онтуон Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар, суттан-кураантан куотан, Уус-Алдан сиригэр айаҕын иһин ыалларга тирии имитэн, хонук мастарын мастаан тыыннаах ордон дойдутугар эргиллибит. Кини иккитэ кэргэннэнэн түөрт уолу, үс кыыһы хаалларбыта. Онон Ырыа Куонаан удьуордара билигин Таатта улууһун Баайаҕатынан, Ытык Күөлүнэн, Дьокуускай куоратынан тарҕанан олороллор.
Билиниэх тустаахпын, бу сырыыга Ырыа Куонаан туһунан күттүөннээх чахчы көстүбэтэ – барыта быһыта-орута буолан биэрдэ… Ол эрээри, бу суруйуу, ааспыт үйэ 30-с сылларынааҕы, Саха сиригэр үгүс киһи дьылҕатын хаарыйбыт «ксенофонтовщина» кыттыылаахтарын – конфедералистары – саха омук умнуллубут патриоттарын – аныгы кэм боотурдарын сырдык ааттарын үйэтитиигэ биир хардыы буолуохтун.
Гаврил АНДРОСОВ
«Саха сирэ» хаһыат 2013 с. ыам ыйын 8 күнэ.