Ыам ыйа – саха дьоно биир олус кэтэһэр кэмэ, күөх окко үктэнэр үөрүүтэ. Бу маннык түгэҥҥэ киһи бүттүүн ырыа буолар, ол да иһин Ырыа Күнүн эмиэ ыам ыйыгар талан, сэттис сылын дьиэрэччи, күргүөмнээхтик ыллаары-туойаары сылдьабыт. Ырыа барахсан дуорайарын тухары кэрэ эрэ үөскүүр, сырдык эрэ сандаарар, олохпут, ис турукпут тупсар, ырааһырар.
edersaas.ru
Ол курдук, ырыабытынан норуоппут култууратын, хайдах таһымнаах духуобунастаах, олохтоох-дьаһахтаах, сайдыылаах дьоммутун көрдөрөр бэлиэбит диэн мэлдьи этэбит, суруйабыт… Оттон ол туһугар туох-ханнык үлэ ыытылларый?! Онно хардарыахха сөп, элбэх үлэ ыытыллар диэн, оттон ол барыта биир сүнньүлээх, өйөбүллээх, тускуллаах дуо?!
“Дьүһүй” ааптарыскай сахалыы ырыа кулуубун салайааччы Алексей Калининскай уонча сыллааҕыта төрөөбүт дойдутугар “Сибэкки биһикки…” диэн Духуобунас скверин иилээн-көҕүлээн туттарбыта. Бу балачча кэм ааспытын кэннэ эргиллэн көрдөххө, бырайыак бэйэтин ис хоһоонун, тугу оҥоруохтааҕын ситиһэр дуо? Ис иһигэр киирдэххэ, бытаарыы, өйдөөбөт, өйөөбөт буолуу, найылаһыы да баар курдук…
Бу сквер — олохтоохтор, улууспут, өрөспүүбүлүкэ бары кыттыспыт, кэрэни түстэспит үлэлэрэ, баҕалара этэ буоллаҕа… Сайдыы суола салаллыа, ыччаты угуйуо, саҥаттан саҥа ырыа-хоһоон айыллан ылланыа, түһүлгэтэ тэнийэ туруо диэн. Эбии нэһилиэк устуоруйатын, дьоһуннаах дьонун-сэргэтин кэпсиир стендэлэр, аллеялар оҥоһулла туруохтара, сибэккинэн симэниэхтэрэ, төгүрүк сылы эргиччи үлэлии туруо, нэһилиэк, улуус устуоруйатын, кэрэҕэ дьулуһуутун кэпсиэ, киэн туттуо, ыалдьыттарын ыҥыран үөрүү түһүлгэтин тэнитэ турдун диэн…
Бу сквер туһунан бырайыак ааптара тугу кэпсиирий?
– «Сибэкки биһикки” диэн ырыаны үйэтитэр, ырыа кэрэ күүһүнэн ыччаты иитэр, өйү-санааны сааһылыыр, кэрэни кэрэхсиир, төрөөбүт дойдуга тапталы иҥэрэр баҕаттан, дойдубар Куокуйга, Луҥха үрэхпит үрдүгэр, Духуобунас скверин олохтуурга диэн санаа үөскээбитэ уонна дойдум дьонугар Ыҥырыы таһаарбытым.
Ол бастаан, 2008 сыл атырдьах ыйыгар ыытыллыбыт научнай-практическай кэмпириэнсийэҕэ Кэбээйи улууһун дьаһалтатын (баһылык С. И. Терехов) уонна “Кэбээйи түмсүү” тэрээһининэн Кэбээйигэ үөрэхтээһин уонна култуура сайдыытыгар “Духуобунас кэнсиэпсийэтэ” оҥоһуллубута, онно Сквер биир сүрүн бырайыак быһыытынан киирбитэ.
Ити сыл атырдьах ыйын бүтэһик күннэригэр бырайыакпытын билиһиннэрэ, олоххо киллэрэргэ сананан, бар дьоммуттан, Луҥхабыттан саҕалаан, көмө көрдөнө, алгыс ылына, айар бөлөх тэринэммит, Нина Чигирева, Юрий Баишев уонна ырыа ааптара, мелодист Виталий Андросов буоламмыт, Кэбээйи дьаһалтатын көмөтүнэн-тэрийиитинэн Кэбээйигэ – Куокуйга – Луҥхаҕа “Ракета” устар аалга олороммут, айаннаабыппыт. Сангаарга учууталлар атырдьах ыйынааҕы мунньахтарыгар кыттыыны ылбыппыт, көрсүһүү-кэнсиэр оҥорон, хонон-өрөөн ааспыппыт. Салгыы уу мотуорунан Кальвица бөһүөлэгэр кулуупка көрсүһүү-кэнсиэр ыытан, Таас Тумуска таарыйан, биир дойдулаахпыт, биллиилээх суруйааччы Владимир Федоров төрөөбүт, олорбут дьиэтигэр сылдьан, көрөн-истэн, хаартыскаҕа түһэн, Куокуйга Николай Лугинов мусуойугар көрсүһүү буолан, киэһээ кулуупка “Сибэкки биһикки” сквер бырайыагын саҕалыыр туһунан кэпсэтиини таһааран, аахсыйа-ыҥырыы оҥорон, өйөбүл ылан, бастакы хомуурга бөлөх аатыттан 20 тыһыынчаны угаммыт, ыллаан-ыллатан, сүргэбит көтөҕүллүбүтэ. Киэһээтин төннөн иһэммит, Луҥха төрдүгэр хоно сытан балыктаан, ыллаан, алгыстанан, Сангаарынан Дьокуускайга төннөн кэлбиппитин бары да күн бүгүҥҥэ диэри ахта-саныы сылдьабыт…
Ити кэмтэн саҕыллан, салгыы сквери тутуу-тэрийии көмө аахсыйалара Дьокуускайга, Мэҥэ Хаҥаласка, Бүлүүгэ, Кэбээйигэ ыытыллан испиттэрэ. 2009 сыллаахха тохсунньу 5 күнүгэр Бүтэйдээххэ тахсан ырыа тылын ааптара, учуутал Павел Соловьев үлэлээбит, доҕор дьонноро, аймахтара, дьиэ кэргэнэ олорор сиригэр аахсыйа-кэнсиэр оҥорбуппут. Куоракка ыытыллыбыт аахсыйа-кэнсиэргэ Виталий Андросов дьиэ кэргэнинээн, бүтэйдээхтэр, кэбээйилэр кэлэн эмиэ кыттыбыттара, көмөлөрүн киллэрбиттэрэ…
Ыҥырыыны бастакынан өйөөбүттэрэ: Эдьиий Марыына, Ксенофонт Уткин-Нүһүлгэн, Галина Кривошапко, Нина Чигирева, Юрий Баишев, Кэбээйи улууһун, Куокуй нэһилиэгин дьаһалталарын, оскуолата, Дьокуускайдааҕы, Бүлүүтээҕи “Кэбээйи түмсүүлэрэ”, Кэбээйи улууһун Сангаар бөһүөлэгин “Дьүөгэ” эбээлэркулууптара (сал. Ф. Черноградская), Мэҥэ Хаҥалас Бүтэйдээх дьаһалтата, бэйиэт, учуутал Павел Соловьев ыччаттара, кэргэнэ Людмила Николаевна уонна да атыттар…
Духуобунас скверэ 2009 сыллаахха ахсынньы 5 күнүгэр Куокуйга аһыллыы-презентацията тэрээһиннээхтик буолбута. Онтон тохсунньу 12 күнүгэр Куокуйтан баһылык Анна Дьяконова салайааччылаах дэлэгээссийэ балык кэһиилээх, махтал суруктаах, бириистээх кэлэн, куоракка Ойуунускай аатынан Литературнай мусуойга, Куокуйга кыайан тиийбэтэх ыҥырыылаах дойдубут дьонун, Виталий Андросовы, Эдьиий Марыынаны, көмөлөспүт дьоммутун ыҥыран дьоһун биэчэри-презентацияны ыыппыппыт.
Ити курдук бар дьоммут көмөтүнэн бары өттүттэн көмөлөөн, улахан тутуу, тэрээһин буолбута, олоххо киирбитэ быйыл 2019 сылга ахсынньы 5 күнүгэр 10 сылын туолар.
Дойдубар 2013 сыллаахха, 60 сааспар “Ыалдьыттааҥ, Луҥхабар” диэн ааттаан ааптарыскай Ырыа куонкуруһун улууспут уонна олохтоох дьаһалта, “Угуйаан“ КК, “Дьүһүй” ырыа кулууба буоламмыт тэрийэн ыыппыппыт. Онтон эһиилгитигэр, 2014 сыллаахха оҕолорго анаан Ырыа лааҕырын оскуола тэрийбитигэр (дириэктэр А.Д.Дьячковскай) кэлэн үөрэтэн-такайан барбытым. Аны былырыын, 2018 сыллаахха 65 сааспар улууспут (баһылык И.И.Левин), Куокуй нэһилиэгин дьаһалталарын (баһылык Н.В.Винокурова), “Угуйаан” КК (дириэктэр Н.Е.Олесова), “Дьүһүй” кулуубум тэрээһининэн “Кэрэҕэ аналбыт” ааптарыскай Ырыа куонкуруһа үрдүк таһымҥа ыытыллыбытын бэлиэтиибин, махтанабын. Уонна инникитин сквербитигэр өйдөбүлбүт, сыһыаммыт саҥа кэм, саҥа салалта кэлбитинэн уларыйан, сайдыы суолларын тобуларыгар баҕарабын.
Дьэ, ити курдук, ырыа сылаас тыынынан кэрэни саҕар, чөл олоҕу олуктуур, үйэлээҕи түстүүр “Сибэкки биһикки” Духуобунас скверэ төрөөн-үөскээн тахсан, күн бүгүҥҥэ диэри ол аналын толоро, СЫРДЫККА, КЭРЭҔЭ, ҮРДҮККЭ угуйа турдун диэн, баҕа санаабын этэбин, биллэрэбин!.
Ыам ыйын 25 күнэ — ырыа күнэ
Биллэрин курдук, ырыа тула араас түмсүүлэр, тэрээһиннэр, саҥаттан саҥа сүүрээннэр тобуллан тахса тураллар. Билигин дьон-сэргэ дойдуларын ырыаларыгар болҕомтотун уурара күүһүрэн эрэр, ол курдук, Сомоҕолоһуу, эйэлээх бииргэ олоруу сылыгар уонна Өрөспүүбүлүкэ күнүгэр анаан Өлүөхүмэ оройуонун Кыыллаах Арыылааҕар киһи сэҥээрэр күрэҕэ буолан ааста. Былырыын нэһилиэк баһылыга Раиса Еремеевна Лавернова көҕүлээһининэн, Алексей Кирилловичка нэһилиэктэрин өрөгөй ырыатын олохтоох ааптардар Мария Поскачина, Мария Ларионова тылларыгар оҥорторбуттара уонна үөрэппитинэн, ыллаабытынан барбыттара. Онтон быйыл бүттүүн нэһилиэгинэн ыллыырга сорунан, өрөгөй ырыаларыгар күрэх тэрийэн ситиһиилээхтик ыыттылар, ыччаттартан саҕалаан, кинилэр уһуйааччы учууталлара, нэһилиэк олохтоохторо көхтөөхтүк кытыннылар. Оскуола учууталлара 42 киһилээх хорунан, оттон 10 кылаас үөрэнээччилэрэ (22 оҕо) бииргэ күргүөмүнэн ыллааннар, ааптар Луҥха Өлөксөй бирииһин тутан үөрүүлэрэ үрдээтэ, салайааччылара Виктория Кузьмина “Бастыҥ музыкальнай салайааччы” номинацияны ылла. “Үрдүк Кылаан” бириискэ кэллиэс устудьуона Андрей Латышев уонна 10 кылаас үөрэнээччитэ Виктор Шестаков тигистилэр. Барыта 126 киһи кыттыыны ылла, нэһилиэнньэ, оскуола, дьаһалта, өрөгөй ырыатын тылын ааптардара анал бириистэри олохтоон туттартаатылар. Бу, ырыаны тарҕатыыга, үөрэтиигэ, дойдуга тапталы иҥэриигэ биир үтүө бастыҥ холобур буолар диэн сыаналыыбыт. Маай, Үлэ, Саас бырааһынньыгар, Кыайыы күнүгэр, Ырыа күнүгэр, Алтан чуораан чугдаарар күнүгэр, Ыһыах күн, бары бэлиэ күннэргэ ньиргиччи ыллыырга бэлэммит диэн дуоһуйаллар. Бу күрэх уратыта диэн, 16 төгүл ылламмыт соҕотох биир айымньыга, “Кыыллаах сайдар кэскилэ”өрөгөй ырыатыгар ананна.
Кыыллаах Арыы нэһилиэгэ сааскы халаан уутун эмсэҕэлээһинигэр түбэһэн ыһыллан-тоҕуллан, кэлии-барыы, көһүү, киһи санаата түһүүтэ элбээбитэ, ол эрээри саҥа бөһүөлэк тутуллан, саҥалыы дьаһанан олохторун туппутунан барбыттара, ону көҕүлүүргэ ырыа күүһүгэр болҕомто ууруллан, дойдуларын ырыанан туойан, сомоҕолоһор, түмсэр суолу тобулаллар. Онтон саҕыллан, билигин дойдуларынан киэн туттуу сүрэх аайы уйаланар, сырдыгынан сандаарар, эрэли үөскэтэр, кэскили түстүүр.
Быйыл ЫРЫА КҮНЭ ыам ыйын 25 күнүгэр буоларын иһитиннэрэбит, Ийэ сир үрдүгэр олох тубустун! Саргыбыт сайыннын!Сахабыт сиригэр Ырыа күнэ тэнийдин!!
Үчүгэйиэн Ырыа күнэ
Арахсыспат аргыс буолта,
Сахам сирин киирбэт күнэ
Буолан дьоҥҥо сырдаабыта.
(Х. Горохов-Элгэстэй)
Варвара Калининская,
СӨ култууратын туйгуна.
Дьокуускай куорат.