Дьикти айылҕалаах бэйэлээх бэйэбит саха омук ынах сүөһүбүт туһунан инньэ 1975 cыллардаахха Саха судаарыстыбаннай университетыгар тыа хаһаайыстыбатын факультетыгар учуонай Петр Романов генетикаҕа үөрэтэрэ, кини лиэксийэлэрин истибит дьоллоохпун. Сүрүннээн, биллэн турар, саха сүөһүтүн бородууксуйата аҕыйаҕынан буруйдааннар эспиттэрин туһунан, ону кини соҕотоҕун утарылаһан кыайбатаҕын туһунан, сүөһүбүт Дьааҥыга «Ленинскэй» сопхуоска эрэ хаалбытын туһунан кэпсиирэ.
Онно тиийэн саха оҕустарын сиэмэтин азотка тоҥорор дьарыктааҕын, ол матырыйаалтан хаһан эмэ сүөһүбүт төннөн-тиллэн кэлиэхтээҕин туһунан элбэх интэриэһинэйи кэпсиирэ. Уопсайынан да олус эрудициялаах, киэҥ билиилээх-көрүүлээх учуонай тахсыаҕын оччотооҕу бэлиитикэ ытаччата хам ыла сылдьыбыт киһитэ эбит. Олох кырабар Бороҕоҥҥо абаҕабыт Николай Тарскай өрөспүүбүлүкэбит физкултууратын уонна успуордун кэмитиэтин бэрэссэдээтэлинэн олорон Петр Аполлоновиһы илдьэ тахсыбыт этэ, аҕабытын кытта чээйдии олорон сэһэргэһэллэр этэ. Онтон кэлин ол лиэксийэтин быыһыгар «бастыҥ доҕорум Тарскай этэ» диэн кыбытан ааспытын өйдүүбүн, сэрэйдэххэ, Москубаҕа биир кэмҥэ үөрэммиттэрэ буолуо. Петр Аполлонович сахалыы саҥарбат дуу, мөлтөхтүк саҥарар дуу, быһыылааҕа. Бука куорат оҕото эбитэ буолуо.
Итини тоҕо түөһэн бардыҥ диэххит. Ол манныктан: Быйыл олунньу 8 күнүгэр «Кыым» хаһыакка «П.А.Романов умнуллубат үтүөтэ» диэн Владимир Степанов ыстатыйата таҕыста. Үөрүү улахана буолла. Тоҕо диэтэргит, саха сүөһүтүн сөргүтэн, Эбээн Бытантайтан аҕалан уонна сиэмэнэн да ууһатан барбыттара балачча буолла, арааһа, сүүрбэттэн тахса сыл буолла, ол тухары Романов туһунан биир да тыл этиллибэт этэ. Хаһыаттарга суруйуу элбэх эрээри. Оннук балаһыанньа баарыттан харааста саныыр этим эрээри, суруйар хорсун санаа суоҕа, арай Николай Николаевич туһунан суруйуубар ахтан ааспытым. Петр Аполлонович «Саха сүөһүтүн генофондун харыстааһын уонна туһаныы» диэн кинигэтэ, хомойуох иһин, олохтон барбыта икки сыл буолбутун кэннэ 1984 сыллаахха тахсыбытын, «Саха сүөһүтэ» хааһына тэрилтэ генеральнай дириэктэрэ А.Е.Артемьев көҕүлээн, «Айар» национальнай кинигэ кыһатыгар хаттаан бэчээттэнэн тахсыбытын биллим. Кинигэ сүрэхтэниитигэр эһиил П.А.Романов төрөөбүтэ 90 сыла буоларынан тэрээһиннэр ыытыллыахтарын уонна учуонайга, саха сүөһүтүгэр пааматынньык туруорар туһунан кэпсэппиттэрэ кэрэхсэбиллээх.
Манна сыһыаран кэпсээтэххэ, тыа хаһаайыстыбатыгар — педагогика өттүнэн үлэлиирбинэн Москваҕа Скрябин аатынан ветеринарнай академия иһинэн педагогическай факультекка кэтэхтэн үөрэнэ сырыттахпына Мария Жебсаина күнүскү үөрэххэ үөрэнэ сылдьара, кини Ядрихинская (аатын умнубуппун) диэн Нам кыыһа Орехово-Зуево куоракка кууруска кэлэ сылдьарын билиһиннэрбиттээх, ол кыыс П.А. Романов дьыалатын салгыыр, кини аспирана диэн өйдөөн хаалбытым эрээри, кэлин суолун сүтэрбитим.
Саха ынах сүөһүтэ барахсан чахчы да биһиги омукка дьикти кэрэхсэнэр, туһалаах өттө элбэҕин, үтүөтүн дьыл-хонук бэйэтэ көрдөрөн иһэр. Аҥардас учуонай Чомчуойаптар ону тус олохторунан дакаастыы олороллор. Биһиги ыалга олох кырабар икки ынахтаах этибит, биирэ күрүҥ, биирэ кугас өҥнөөхтөр этэ, онтон сотору Хрущев сулууспалаах киһи кэтэх хаһаайыстыбатыгар биир эрэ ынах көҥүллэнэр сокуона тахсан, биирин сүүскэ биэрбиттэрэ. Эбэбит соҕотох ынахпытын кытта биһигини, уу кырбас оҕолору, илдьэ Курбуһах Дьаарыҥар сайылата таһаарара. Онно холкуос ынахтара бары өҥнөрө-дьүһүннэрэ арааһын, сиэдэрэйин биһирии көрөрбүн өйдүүбүн. Кэлин сопхуос да ыал да сүөһүтэ барыта кыһыл эриэн буолбута, онтон куорат таһынааҕы оройуоннар сүөһүлэрэ олох да хара эриэн буолбуттара. (симментальскай уонна холмогорскай боруодалар).
Манна сыһыаран кэпсээтэххэ, тыа хаһаайыстыбатын техникумугар уонна университет тыа хаһаайыстыбатын факультетыгар бииргэ үөрэммит кыыһым Мария Никанорова талбыт идэтинэн бэриниилээхтик олоҕун устата үлэлээн кэллэ. Кини Тыа хаһаайыстыбатын миниистэристибэтигэр да племенной үлэ холбоһугар да, сүөһүгэ да племенной үлэнэн дьарыктанна, дьарыктана да олорор. Машалыын көрүстэрбит эрэ Петр Аполлонович кэрэхсэбиллээх лиэксийэлэрин туһунан уонна өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр суоллаах-иистээх хаарыан дьону кытта үөрэммиппитин ахтыһабыт. Кинилэртэн биир бастыҥнара Василий Кладкин быйыл төрөөбүтэ 90 сыла — Социалистическэй Үлэ Дьоруойа, Саха АССР норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ этэ. Биһиги кэтэхтэн үөрэммиппит, оччолорго өрөспүүбүлүкэҕэ салайар үлэҕэ сылдьааччылартан тыа хаһаайыстыбатын
үөрэҕин дьупулуомун ирдииллэрэ. Субуота күннэргэ үөрэнэ олорор кэбиниэппит түннүгүн анныгар оччолорго «газик» дэнэр массыына сотору-сотору собуоттана турааччы. Лиэксийэ бүттэ да Василий Михайлович массыынатыгар олорон Томпотун—Тополинайын диэки айанныы турара, үлэтигэр бэриниилээх салайааччы этэ. Биир биллиилээх-ытыктанар киһибит Варвара Петрова, оччолорго Муома оройуонун райисполкомун бэрэссэдээтэлэ этэ. Чурапчы оройуонун исполкомун бэрэссэдээтэлэ Роман Бурнашев о.д.а. биллэр-көстөр дьону кытта үөрэнэр дьоллоох эбиппит диэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыатын хаһаайыстыбатын туйгуна уонна үтүөлээх зоотехнига Мария Никанорованы кытта астына ахтааччыбыт. Мария 1973 сыллаахха Томпо оройуонун тыатын хаһаайыстыбатыгар зоотехниктыы олордоҕуна Петр Аполлонович икки устудьуоннаах зоотехническэй чинчийии оҥоро кэлбит. Студеннара Василий Цыпандин уонна Иван Корякин эбиттэр. Кинилэр Дьоруой Охлопков аатынан сопхуос симментал боруодатын саха сүөһүтүн кытта тэҥниир сыаллаах сылдьыбыттар эбит. Элбэх сүөһүнү мээрэйдээн, ыйаан, бородууксуйатын үөрэтэн чинчийбиттэр. Мария Ивановна оччолорго эдэркээн исписэлиис, Романовтан элбэҕи истибитим, үөрэммитим, өссө да үгүһү ыйыталаһыам хаалбыт этэ диэн кэпсиир. Кини билигин да ити үлэлэринэн салгыы дьарыктанар, өссө научнай үлэтин көмүскүүр үтүө былааннаах, ол былаана туолан, эһиил 70 сааһын туоларыгар көмүскүүрэ буоллар диэн баҕа санаалаахпын.
Наталья МОРДОВСКАЯ,
СӨ култууратын туйгуна,
эбии үөрэхтээһин педагога.
Хаартыска — meat-expert.ru