2022 сыл тохсунньутун ортотуттан саҕалаан Дьокуускай куоракка олохтоох ынах арыытын сыаната балачча үрдээбитэ, өссө атыыга тахсыыта лаппа аҕыйаабыта. Былырыын киилэтэ 500-600 солк. атыылана турбут арыы билигин 1050 солк. диэри үрдээтэ. Ону ааһан, “Сайсары” бааһынай ырыынагар икки-үс сиргэ эрэ атыыга баара биллэр.
Оттон атын маҕаһыыннарга кэлии арыылар (ордук Новосибирскай уонна Белоруссия), ортотунан, 400-500 солк. анньыллан тураллар. Бу арыылар Дьокуускайга эрэ буолбакка, үгүс улууска атыыга тиэрдиллибиттэр.
УЛУУСТАРГА БАЛАҺЫАННЬА ХАЙДАҔЫЙ?
Нам улууһугар “Эрэл” ТХПК оҥорон таһаарар олохтоох арыытын киилэтин 690 солк. атыылыы сылдьыбыт эбит да, билигин атыыга букатын суох дииллэр.
Хаҥалас улууһугар Покровскай куоракка Новосибирскай икки, Белоруссия икки арыылара атыыга дэлэй эбит. Аатырар-сураҕырар “Бөртө” сылгы собуотугар уонна “Хаҥалас-Ас” кэпэрэтиипкэ олох да былырыын балаҕан ыйын эргин бүтээхтээбит. Тоҕо эрдэ бүттэ диэн ыйытыыга, биирдиилээн ыаллар былырыын сайын үүттэрин урукку курдук хото туттарбатахтара диэн хоруйдууллар.
Тыа хаһаайыстыбатыгар олохтоох аһы-үөлү оҥорууга өрүү инники күөҥҥэ сылдьар чурапчыларга тиийиэххэ. “Чурапчы” ТХПК бэрэссэдээтэлэ Николай Аржаков быһаарбытынан, урукку сылларга, ортотунан, 233-250 туонна ыыс араҕас олохтоох арыыны таптайар бэйэлэрэ, 2021 сылга 144 эрэ туоннанан муҥурдаммыттар. Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга туһуламмыт саҥа мэхэньиисим атахтаата диэн быһаарар. Ол хайдах диэн ыйытыыбар, «Биирдиилээн дьон ыанар ынахтарын аайы 35 тыһ. солк. “бэлэх” курдук ылан баран, сай ортото тарбыйахтарын кытта ыыталаабыттарын суотугар маннык балаһыанньа үөскээтэ. Өрөспүүбүлүкэ үгүс улуустарыгар билигин олохтоох арыы суох диэн истэбит. Биһиэхэ билигин баар, киилэтин 700-750 солк. атыылыыбыт. Ааспыт нэдиэлэҕэ Ил Түмэн пленарнай мунньаҕар бэрэссэдээтэл Алексей Еремеев тыа хаһаайыстыбатын саҥа мэхэньиисимин, ол эбэтэр, ыанар ынах аайы 35 тыһ. солк. бэриллиитин саҥаттаан аттаран ырытарга этии киллэрбитин биһирии истибитим. Мин эмиэ оннук санаалаах олоробун. Уларайыан наада. Ыраах хотугу улуустарга ити хайысханан тустаах харчыны ыллыннар ээ. Оттон үрүҥ илгэни үрүлүтэр улуустартан үүтү тутар ордук этэ”, – диэн санаатын үллэһиннэ.
Үөһээ Бүлүү улууһун тыатын хаһаайыстыбатын управлениетын начаалынньыга Сергей Ивановтуун билсибиппэр, «Билиҥҥи туругунан олохтоох арыы улуус үрдүнэн атыыга суох. Ынахтар саҥа төрөөн, үүтү туттарыы саҕаланан эрэр да, ону билигин кэпиир, суораты оҥорууга туһанабыт. Саҥа мэхэньиисими тупсарыахха наада. Холобур, быйыл биһиги улууспутугар чааһынай дьоҥҥо ыанар ынахтарын аайы 35-тии тыһ солк. көрүллэрин сэргэ, астыыр-үөллүүр тэрилтэлэр (соҕотуопкалааччылар) кинилэртэн үүтү киилэтин 20 солк. тутуохтара. Онон быйыл улууска элбэх үүт туттарыллыаҕар эрэнэбит», – диэн кэпсээтэ.
БЫЛААН
Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин отчуотунан ааспыт сылга Саха сирин үрдүнэн 1474,39 туонна арыы астаныллыбыт. Бу 2020 сыллааҕы көрдөрүүнү кытта
тэҥнээтэххэ, 67,90 бырыһыаныгар тэҥнэһэр. Ол аата, былырыын дьоҕус былаан быһыллыбыт.
Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин чахчыларынан, ааспыт сылларга, ортотунан, 80 тыһ. туонна үүт соҕотуопкаланар эбит. Ааспыт сылга 57 тыһ. туонна туттарыллыбыт, көрөрбүт курдук, 30-ча тыһ. туоннанан кыччаабыт, бырыһыаҥҥа таһаардахха, ортотунан, 30. Бу түмүгэр арыыны “таптайыы” биллэрдик кыччаабыт, 31 бырыһыаҥҥа тэҥнэһэр.
Манна биири өйдүөххэ наада. Өрөспүүбүлүкэ улуустарыгар баар астыыр тэрилтэлэр хаачыстыбалаах, ол эбэтэр натуральнай арыыны астыыллар, ол ыраас сырьета 82,2 бырыһыаҥҥа тэҥнэһэр. Ол аата, элбэх үүт ороскуоттанар. Маны толуйар инниттэн арыы сыанатын үрдэтэргэ күһэллэллэр. Онон арыы дьиҥнээх бэйэҕэ турар сыаната 1700 солк. диэри тиийэр.
Саҥа мэхэньиисиминэн ыанар ынах аайы 35-тии тыһ. солк. ылбыт чааһынай дьон үүтү киилэтин 10-нуу солк. туттараллар диэн быһаарбыттара. Ааспыт сылга ити сыананан өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 2 тыһ. тахса туонна үүт туттарыллыбыт. Дьааҥы, Бүлүү, Горнай, Мэҥэ Хаҥалас, Мииринэй, Нам, Өлүөхүмэ, Сунтаар, Таатта, Хаҥалас улуустарын көрдөрүүлэрэ үчүгэй. Сорох соҕотуопкалааччылар чааһынайдартан 10-тан саҕалаан 30 солк. диэри үүтү туппуттар.
Тыа хаһаайыстыбатыгар былырыын саҥа мэхэньиисим киириэн иннинэ астыыр-үөллүүр тэрилтэлэр (соҕотуопкаһыттар) сыл түмүгэр ороскуоттарын сатаан аахпакка, иэскэ тэбиллиилэрэ баар буолар эбит. Былырыын хас биирдии улуус туспа счеттаммыта (блокированнай диэн). Бу түмүгэр, астыыр тэрилтэлэргэ ороскуоттарынан көрүллэн үп бэриллэр (субсидия) буолбутунан сибээстээн, үүтү туттарааччыларга харчылара хойутатыллыбакка тиэрдиллэр буолбут. Онон бу өттүнэн үчүгэйдээх эбит диэн санааҕа кэлиллэр.
ИЛ ТҮМЭҤҤЭ
Ааспыт нэдиэлэҕэ, кулун тутар 3 күнүгэр, Ил Түмэн XXXV уочараттаах пленарнай мунньаҕа буолбута. Онно ас-үөл, бородууксуйа өттүнэн куттал суох буолуохтаах диэн боппуруоска сүрүн иһитиннэриини СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Андрей Тарасенко оҥорбута. Кини чуолаан ити өттүгэр ханнык-туох миэрэлэр ылыллан эрэллэрин туһунан кэпсээбитэ. Бу боппуруоска Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Алексей Ильич эрдэттэн сөптөөх үлэни ыытан, тыа хаһаайыстыбата инники өттүгэр бигэ туруктаах буоларыгар санаатын эппитэ. Оттонор сирдэри оҥорон элбэтиигэ бастакы уочарат сөптөөх болҕомто ууруллуохтааҕын ыйбыта. «Бу чааһыгар Нам улууһун холобурдуур буоллахха, Аҕа дойду Улуу сэриитин иннинэ улуус үрдүнэн 50 тыһ. туонна, оттон сэбиэскэй кэмҥэ 40 тыһ. туоннаны оттууллара. Билигин 21 тыһ. туоннаҕа тэҥнэһэр. Билигин оттуур сир тиийбэтэ биллэр, үксэ быраҕыллан сытар. Онон итини болҕомтоҕо ылан, сөптөөх үлэни ыытарбыт уолдьаста», – диэн Алексей Ильич эппитэ.
Маны тэҥэ, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын бэлэмнээһиҥҥэ былырыын олоххо киирбит саҥа мэхэньиисим эмиэ таарыйыллыбыта. Былырыыҥҥы туругунан үүтү туттарыы биллэрдик түспүт. Бу боппуруоска Алексей Еремеев «Ааспыт сыллааҕы туругунан, үүтү туттарыы 40 % түспүт. Манна араас санаалар бааллар. Сайын сорох ыаллар ынахтарын тарбыйахтарын кытта ыытан кэбиспиттэрэ эмиэ иһиллэр. Онон саҥа мэхэньиисими өссө төгүл ырытан, сыныйан көрүөххэ наада», – диэн сөптөөх этиини оҥорбута.
САЛГЫЫ ХАЙДАХ ДЬАҺАНАБЫТ?
Тыа хаһаайыстыбатын миниистирин астыыр-үөллүүр салааҕа солбуйааччы Артем Александровтан ыйыталаспыппар, «Ааспыт нэдиэлэҕэ Ил Түмэн пленарнай мунньаҕар Арассыыйа уонна Украина сыһыаннаһыыларыттан балаһыанньа хайдах буоларыттан
сылтаан, аска-үөлгэ, бородууксуйа өттүнэн куттал суол буолуутун боппуруоһа көрүллүбүтэ. Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга аналлаах саҥа мэхэньиисими саҥардан, тупсаран биэрэр туһунан этии киирбитэ. Нэһилиэнньэ үүтү туттарыытыгар хааччахтааһыны суох оҥорууну туруорсубута ыраатта. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ быйыл маны атыннык дьаһайар санаалаах. Ол эбэтэр, хаһаайыстыбалар туттарбыт үүттэрэ барыта соҕотуопкаланар буолуоҕа. Астыыр-үөллүүр тэрилтэлэр (соҕотуопкалааччылар) үүтү тутар былааннарын элбэтиэхтэрэ уонна чааһынай дьонтон киилэ үүтү 20-30 солк. тутуохтарын сөбүн туһунан сүбэлээтибит», – диэн быһааран биэрдэ.
ТЫА СИРИГЭР ДОХУОТ ҮРДҮҮРҮГЭР КӨМӨТӨ УЛАХАН
Туох да диэбит иһин, тыа хаһаайыстыбатын өйүүр саҥа мэхэньиисим ордук тыа сиригэр олорор дьон эбии дохуот аахсалларыгар улахан көдьүүстээх буолла. Ааспыт нэдиэлэ бүтүүтүгэр, саҥа мэхэньиисим 2021 сыллааҕы түмүгүн уонна быйылгы былааны кытта Ил Дархан Айсен Николаев билсибитэ. «Тыа хаһаайыстыбатын өйүүр саҥа мэхэньиисим тыа сирин олохтоохторун дохуоттара үрдүүрүгэр улахан көмөнү оҥордо. Былырыын элбэх ойуур баһаардардаах кэмҥэ уонна кураан сайын буолан, от үүммэтэҕин үрдүнэн, эрдэ сөптөөх көмө оҥоһуллубутун түмүгэр, ынах ахсаанын аччаппатыбыт, өссө эбиллэн биэрдэ», — диэн Айсен Сергеевич быһаарбыта.
Ааспыт сылга ыанар ынах аайы 35-тии тыһ. солк көмөнү барыта кэтэх хаһаайыстыбалаах 9715 киһи ылбыта. Статистика көрдөрүүтүнэн, 2022 сыл саҥатыгар хороҕор муостаах 2403 ынаҕынан элбээбит. Саҥа мэхэньиисим көмөтүнэн астыыр-үөллүүр тэрилтэлэр биир лиитирэ үүтү атыылаһалларыгар 60 солк. көрүллэрэ ситиһилиннэ. Бу миэрэ көмөтүнэн үүтү соҕотуопкалааһын 5,8 % үрдээбит. Ону тэҥэ, астыыр-үөллүүр тэрилтэлэр бэйэлэрин үптэринэн 3 тыһ. туонна кэриҥэ үүтү чааһынай дьонтон атыыластылар.
САНАА
Елена Тутукарова, “Күүлэт” СХПК дириэктэрэ, Бүлүү улууһун I Күүлэт нэһилиэгэ:
–Биһиги хаһаайыстыба уонна нэһилиэк сылга 25 туонна арыыны оҥоробут. Арыыбытын Бүлүү куоракка баар “Сыа Бүлүү” кэпэрэтиип 660 солк. атыылыыр. Сыананы кэпэрэтиип бырабылыанньата быһаарар. Арыы тоҕо атыыга аҕыйаата диэҥҥэ, маннык эппиэттиибин. Бастакытынан, кэлиҥҥи кэмҥэ оҥорон таһаарыы салаата сайдан, үүтү араастык переработкалаан, астаан-үөллээн атыыга таһаарыы элбээтэ. Иккиһинэн, чааһынай ыал халлаантан түһэр ыанар ынах аайы 35-тии тыһ. солк. ылар буолан, үүтү туттарбат буолла. Үсүһүнэн, дьон-сэргэ олохтоох бородууксуйа туһалааҕын өйдөөн, ону эрэ атыылаһар. Оттон арыы сыаната тоҕо үрдээтэ? Бастакытынан, үүт бэйэҕэ туруута (себестоимоһа) үрдээтэ. Иккиһинэн, урукку курдук дэлэй буолбатах. Мин санаабар, чааһынайдартан лимииттээбэккэ, хааччахтаабакка, үүтү төһө баҕарар тутуохха баара. Ол оннугар сэлээркэҕэ, атын да ночоотторун сабалларыгар, ыанар ынах аайы 10-нуу тыһ. солк. көрүллэрэ буоллар, быдан көдьүүстээх буолуох этэ. Халлаантан бэлэм харчы түһэринэн сибээстээн, чааһынай дьон бородууксуйа оҥоһуллуутун аахайбат буоллулар. Онон элбэх үүттээх ынаҕы тутуу, көрүү аҕыйыыр туруктанна.
Александр Тарасов, edersaas.ru