Ымыы кэһиилээх билгэһит Эһээ Дьыл

Бөлөххө киир:

Гавриил Спиридонович Угаров – Эһээ Дьыл биология билимин дуоктара, ХИФУ бэрэпиэссэрэ, суруйааччы. Ахсынньы 21 күнүгэр 80 сааһын туолла. Оттон Эһээ Дьыл уобараһа айыллыбыта 20 сыл буолла. Бу бэлиэ күннэринэн ытык киһини кытары кэпсэттим.

— Гавриил Спиридонович, Эһээ Дьыл атын дойду Тымныы оҕонньотторуттан туох уратылааҕый?

— Атын Тымныы оҕонньоттор Саҥа сыл бырааһынньыгар эрэ кэлэр буоллахтарына, Эһээ Дьыл Орто дойдуга төгүрүк сыл баар. Ыам ыйын 22 күнүгэр саха Саҥа сыла үүнэрин, Кыһыҥҥы кэм бүтэрин, Дьылы этэҥҥэ туорааһыны, Сайын кэлиитин көрсөбүт. Саха Саҥа сылын бырааһынньыгын тэрийэн ыыппыппыт 20 сыл буолла. Итини сэргэ Күһүҥҥү ыһыаҕы тэрийтэлээн өбүгэбит үтүө үгэһин сөргүтэн эрэбит.

Эһээ Дьыл туһунан эттэххэ, поэт Евгений Евтушенко Саха сирин туһунан хоһоонноругар Саха оҕолоро барахсаттар түннүк нөҥүө атын омук Тымныы оҕонньорун ымсыыран кыҥастаһалларын туһунан суруллубутун ааҕан баран, биһиэхэ туохпут да ­суоҕуттан санаарҕаабытым. Уонна 1999 сыллаахха “Эһээ Дьыл уонна кини сиэнэ Хаарчаана” диэн кинигэ суруйбутум. Саха бэйэтэ Эһээ Дьылламмытын дьон үөрэ көрсүбүтэ.

Оттон билигин, дойдубутугар  кэлии дьон олус элбээн эрэринэн, Саҥа сылы Эһээ Дьыллаах көрсөрбүт, бэйэбитин сайдыылаах омук быһыытынан көҥүллүк сананарбытын, үрдүк  култууралаахпытын, духуобунастаахпытын киэн тутта көрдөрөрбүт, кэм ирдэбилэ буолла дии саныыбын.  Ол гынан баран, ити бырааһынньыктарга Эһээ Дьыл Тымныы оҕонньору кытта бииргэ кыттыахтаах.

Аптаах Ымыы

— Эһээ Дьыл Ымыыны тоҕо оҥорбутай?

— Дьон 80% сыала суох олорор, ол иһин ситиһиитэ, баай-талым олоҕо суох. Сыаллаах-соруктаах олорор дьон  эрэ толору дьоллоох буолаллар. Оттон мин сахам дьоно бары ситиһиилээх, байылыат олохтоох буолуохтарын баҕарабын.  Ол иһин, Эһээ Дьыл Саҥа сылга дьонугар-сэргэтигэр баҕа санааларын толороллоругар көмөлөһөр. Бу Ымыы чахчы баҕа санааны толорор кыахтааҕын 20 сыллаах кэтээн көрүү бигэргэтэр. Онон итиннэ сыыспатах эбиппин диир толору кыахтаахпын.

Үчүгэйэ диэн, Ымыы сыл хайа баҕарар кэмигэр, холобур, быйылгы Ымыы 2022 сыл ыам ыйын 22 күнүгэр – Саха Саҥа сыла буолуор диэри толоруллуон сөп.

Угаарап термометра

Гавриил Угаров кини аатын сүгэр температура биологическай шкалаатын оҥорбута. Кэлин онно олоҕуран бытовой градуснигы айбыта. Мин киниттэн:

— Эн термометрыҥ атын термометрдартан уратыта туохханый? – диэн ыйыттым.

— Ити наукаҕа киллэрбит, киһи олоҕор сүдү суолталаах улахан үлэм. Өр кэмнээх элбэх чинчи­йиини ыытан, толкуйдаан температура биологическай шкалаатын ырытан оҥорбутум. Наукаҕа температураны көрдөрөр шкалааларга ону айбыт ааптардар, холобур, Цельсий, Фаренгейт о.д.а ааттара иҥэриллэр сиэрдэрэ олохсуйбутун быһыытынан, мин оҥорбут шка­лаам Угаров шкалаата диэн ааттаммыта. Дьэ, ити шкалааҕа олоҕуран оҥоһуллубут термометр аан дойдуга бастакынан Германия патенынан  бигэргэммитэ.

Урут ким да бытовой термометры айа илик буолан, күн бүгүҥҥэ диэри Цельсий шкалаалаах тиэхиньиичэскэй термометры аан дойду барыта кэриэтэ туһана олорор. Цельсий шкалаалаах тиэхиньии­чэскэй термометры күннээҕи олоххо туттуу дьон доруобуйатыгар содуллаах. Күһүн-саас дьон тымныйан ыалдьан туруктара айгырыыр. Тоҕо диэтэххэ, тутта сылдьар термометрбыт тымныы  кэм саҕаламмытын сылаас курдук көрдөрөр. Оттон Угаров шкалаа­лаах биологическай эбэтэр бытовой термометр тымныы 0°С кы­­раадыстан буолбакка +4°С кыраадыстан саҕаланар диэн көрдөрөр. Оччоҕо дьон тымныыттан сэрэнэн сылаастык таҥнар, ол иһин тымныйан ыалдьыбат.

Манна биир олоххо туһанарга улахан суолталаах өйдөбүлү быһаараары гынабын. Температура шкалаатыгар «Отрицательнай» (-) уонна «Положительнай» (+) температуралар баалларын киһи барыта билэр гынан баран, ити ис дьиҥин оччо ырыҥалаабат. Сахалыы бы­­һаардахха, «Отрицательнай» температура диэн киһиэхэ куһаҕаннык (отрицательно) дьайар температураны, оттон «Положительнай» диэн киһиэхэ куттала суох, эбэтэр үчүгэйдик (положительно) дьайар температураны ааттыыллар. Билигин тутта сылдьар Цельсий шкалаалаах тиэхиньии­чэскэй термометрбыт тымныыны эбэтэр Отрицательнай температураны, бары билэрбит курдук, 0°С кыраадыстан саҕаланар диир буоллаҕына, бытовой биологическай термометр Отрицательнай температура 0°С кыраадыстан буолбакка +4°С кыраадыстан, эбэтэр 0°U — Угаров нуулуттан  саҕаланарын көрдөрөр. Ол эбэтэр  Цельсий 0 кыраадыһа Угаров шкалаатынан -4°U тымныы буолан тахсар. Холобур, Цельсий -37°С тымныыта Угаров шкалаатынан -41°U кыраадыстаах улахан тымныы эбит.

Эһээ Дьыл — фантаст-суруйааччы

— Гавриил Спиридонович, айар үлэҕэ айаныҥ туһунан сырдат эрэ.

— Мин оҕо эрдэхпинэ Үөһээ Бүлүүгэ Ыйыласка, Сургуулукка үһүйээннэри, номохтору билэр, элбэх кэпсээннээх-ипсээннээх, сиэри-туому тутуһар Василий Степанов (Суор), Сахаар Саввинов (Самтаххай Сахаара), Уйбаан Саввинов (Ыйаа Уйбаан), Спиридон Федотов (Дөөдөр уола), Тимофей Боескоров, Петр Архипов курдук Сир түннүгэ,  аарыма кырдьаҕастар ортолоругар, кинилэр олоххо такайыыларынан улааппытым.

Уус-уран айымньы тыыныгар иитиллибит оҕо, эрдэттэн хоһоон, кэпсээн суруйарга холонорум. Кэлин, түспэтийэн баран, литератураҕа олохтоохтук ылсар баҕа үөскээбитэ. Саха литературатыгар суох фантастика жанрыгар боруобаланарга быһаарыммытым. Науканан дьарыктанар, бу эйгэ кыһалҕаларын балачча билэр уонна литератураҕа сыһыан­наах буоламмын, фантастическай айымньылары суру­йарга балачча  бэлэмнээх курдук санаммытым. Биллэрин курдук, наукаҕа кыайан быһаарыллыбат, чинчи­йиллэр кыаҕа суох элбэх кыһалҕалар бааллар. Мин төбөбөр элбэх оннук теория баара. Итинник  уустук кыһалҕалары олоххо ­буолбакка,  өйгө уопут оҥорон эрэ бы­­һаарыахха сөбө.  Оннук өйгө туруорбут уопут түмүгүнэн   оҥоһуллубут арыйыылары дьону кэрэхсэтэр гына суруйуу   фантастическай айымньыга эрэ кыаллыан сөп.

Бастакы научнай-фантасти­ческай кэпсээннэрим эдэр суру­йааччылар айымньыларын хомуурунньугар, онтон «Хотугу сулус» сурунаалга бэчээттэммиттэрэ, болҕомтону тардыбыттара. Кириитиктэр саха литературатыгар урут суох научнай фантастика айымньыта суруллубутун бэ­­лиэтээбиттэрэ. Новосибирскай куоракка Бүтүн Сойуустааҕы научнай фан­­тастиканы, мүччүргэннээх түгэннэри суруйар дьон мунньаҕар сылдьан тэрийээччилэр, суру­йааччылар «Баһырҕас» кэп­сээммин хайҕаабыттара. Литература бил­лиилээх кириитиктэрэ бу айымньыны саха эрэ киһитэ, саха учуонай суруйааччыта эрэ айар кыахтааҕын бэлиэтээбиттэрэ. Итиннэ сылдьан нуучча биллиилээх фантаст суруйааччыларын кытары билсибитим. Олортон Дмитрий Биленкин “Баһырҕаһы” нууччалыы тыл­­баастаан “Вернуть открытие” диэн ааттаан Москваҕа тахсыбыт “Румбы фантастики” фантасти­ческай айымньылар  хомуурунньуктарыгар бэчээттэппитэ. Георгий Гуревич “Өлүктүйбүт антенналары”, Владимир Колупаев “Долбор сулуһун”, Александр Ярушкин “Харыйаны”, “Сир биһилэҕин” тылбаастаабыттара. Ити айымньылар “Полярная звезда” сурунаалга “Ветка кедра” уонна “Понять можно живым”  диэн “Молодая гвардия” кинигэ кыһата таһаартаабыт кинигэлэригэр киирбиттэрэ. Билигин интэриниэккэ “Вернуть открытие”, “Кольцо Земное”, “Ель” уонна   белорус тылынан  “Вярнуць адкрыццё” диэн  кэпсээннэрим бааллар.

“Баһырҕас” кэпсээммин Аубакир Нилибаев “Жаҥалыкты жаҥфырту кажет” казахтыы тылбаастаан ”Билим жене еҥбек” («Знание и труд», №12, 1984, Алма Ата) диэн сурунаалга, Ирена Яшинскайте эмиэ ити кэпсээни литовскай тылынан саҥардан “Grazinti atradima Suytrys”  («Маяк», 1981 с. Вильнюс, Литва) бэчээттэппиттэрэ.

Кэпсээннэрим тиэмэлэрэ дьону долгутар буолан баран, билигин да  наука ситэ быһаара илик буолан, олоххо туттуллубат айылҕаҕа баар дьикти көстүүлэри кытта сибээстээхтэр. Холобур, Сир магнитнай хонуута Күн дьайыытынан күүскэ дьигиһийиитэ (магнитная буря) доруобуйаҕа буортулааҕын  киһи барыта билэр. Ол дьайыыттан көмүскэнэр судургу ньыманы тобулбуттарын туһунан сурах суох.

Дьэ ити кыһалҕаҕа «Долбор сулуһа» диэн сэһэним анаммыта. Сэһэҥҥэ ыраах тайҕа быыһыгар сытар тыа дэриэбинэтин дьоно былыргы Аҕа тойонноро Долбор кырдьаҕас кэриэһин толорон хоту диэки бастанан утуйар буолуохтарыттан ыла 150-200 саастарыгар тиийэр буолбуттар. Маны Чорооноп диэн эдэр учуонай Сир магнитнай хонуутун хайысхатын туора буолбакка, устунатынан сытан утуйар буоланнар, бу дэ­­риэбинэ олохтоохторо Сир магнитнай хонуута  дьигиһийиитигэр оччо оҕустарбат, ол аата магнит хонуутун буортулаах дьайыытыттан куотаннар олус  уһун үйэлэммиттэр диэн  быһаарар.

Дьон да сэргээбитэ. Степан Дадаскинов диэн аҕа табаарыс суруйааччым ыраах хоту Халымаҕа баар дэриэбинэҕэ биир билэр киһитэ бу сэһэммин ааҕан баран, туттан испит дьиэтин көтүрэн, ороннорун хоту бастанан  утуйардыы  туруортуур курдук хос бы­­лааннаан хаттаан туттубутун кэп­сээбитэ.

Тыа сирин дьоно биһиги бары да от үлэтигэр миккиллэн улааттахпыт уонна ынах сүөһүбүтүн көрөн-истэн кини аһын аһаан олордохпут. Биир бэйэм оҕо эрдэхпинэ окко сылдьан ку­­йаастан, бырдахтан салҕан, кыратык оонньуу да  түһээри,  ардах кэлэрин кэтэһэрим.  Ол сылдьан, сүөһү кыһын хайдах кыра оту сиэн кыстыан, сайыҥҥы от түбүгэ аҕы­йыан туһунан санаалар төбөбөр охсуллан ааһаллара.

Итиннэ «Ыйы сиэбит уол» диэн кинигэбэр «Сааскы сүүрээн» диэн аатынын бэчээттэммит кэпсээним туһуланар. Кэпсээҥҥэ учуонайдар субан сүөһүнү кыһыҥҥы кэмҥэ утутан кэбиһэр ньыманы чинчи­йэллэр. Ааҕааччылары кытары көрсүһүүгэ: “Сүөһүнү кырдьык уту­туохха сөп дуо?” – диэн ыйытааччы  элбэх буолааччы. Биирдэ уулуссаҕа билбэт киһим  көрсөн  сүөһүнү утутар туһунан иҥэн-тоҥон ыйыталаспыта уонна:  “Мин эйиэхэ биир борооскуну биэрэбин, ону утутан уопутта оҥоруҥ,” – диэн турардаах.

2021 сыл билгэтэ

Эһээ Дьыл, урут олох-дьаһах хаамыыта Күн туругуттан, планеталар алтыһыыларыттан тутулуктанар эбит буоллаҕына, билигин ону билиммэт курдук буолла диэн этэр.

— Ол да буоллар, биир-икки тылынан эттэххэ, улахан кураан кэм Саха сиригэр кэлэн эрэр курдук. Саас эрдэ соҕус кэлиэ буолан баран, сыһан-соһон хойут сылы­йыа, ардах кэмчи. Сиргэ сиик саппааһа суох, онон от-мас, сир аһын үүнүүтэ мөлтүүр туруктаах. Аһыҥа үөскүүр кутталлаах. Күөллэр уулара уолан мантан инньэ кыһын дөйө тоҥон балыктаах күөл аҕы­йыыра буолуо. Онон дьон-сэргэ кураан күҥҥэ-дьылга бэлэм буолара, оту кичэйэн элбэхтик оттуура наада. Кэлин кур от туһалыыр кэмэ кэлиэн сөп. Иһэр уу, сүөһүнү кыһын хайдах уулатар  туһунан толкуй­дуохха.

Олох-дьаһах ыарааһына, үлэ миэстэтэ сарбыллыыта, дьоҥҥо эбии сүгэһэр буолар дьаһаллар, онно эбии быыбар айдаана холбоһон тыҥааһыннаах соҕус сыл буолуох курдук.

Ол гынан баран, кэлэр сылга үчүгэй түгэннэр эмиэ баар ­буо­луохтара.

Таҥараианство итэҕэлинэн 2021 сыл Таҥха Хаан уонна Кудай Бахсы сыла. Үүнэр сылбытын кинилэр салайаллар. Таҥха Хаан Айыы Таҥараны кытта үлэһит дьон Дьылҕатын оҥорсор, араҥаччылыыр. Ол аата, үлэ-хамнас дьоно өрөйөр-чөрө­йөр, ситиһиилэнэр сыла. 2021 сылга сахалар айар үлэбитинэн эмиэ аар-саарга аатырыахпытын сөп.

Хамсык ыарыы хаптайан, бары өрө тыыныахпыт. Бугуһуйбут дьон көрдөөх-нардаах олоҕу күргүөмнээх үлэни кытары дьүөрэлээн астына, дьоллоохтук олоруохтара. Ыал буолуу элбиэх кэриҥнээх. Элбэх оҕо төрүө, үксэ уол буолуо. Арыгы иһиитэ лаппа аҕыйыа, арыгыттан букатын аккаастаммыт дьон ахсаана үксүө. Дьон тыаҕа тахсарга, төрүт дьарыкка төннөргө дьулуһуута улаатыа. Хамсык кэмигэр дьон саҥа технологияны баһы­лаата, ыраахтан үлэлииргэ үөрэннэ. Ити дьарыгы сайыннаран ­ыраахтан олорон Саха сирин, бэл, РФ тас өттүгэр үлэ булан үлэлээччилэр араҥалара үөскүө.

Саха уһулуччу дьоҕурдаах омук, саха сатаабатаҕа суох. Онон үрдүк итэҕэллээх, биир сомоҕо буолан,  байылыаттык олорорбут бэйэбит дьулуурбутуттан тутулуктаах.

Саҥа сылынан! Саҥа дьолунан! Тускуо!

Сардаана Баснаева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru

Хаартыскалар: Г.С.Угаров-Эһээ Дьыл тиксэриилэрэ.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0