Тутуу – сайдыы биир мэктиэтэ. Күн бүгүн Өлүөхүмэ улууһугар, уопсайа, 12 былаһааккаҕа тутуу барар. Билиҥҥитэ былаантан хаалыы суох. Тутааччылар да, улуус салалтата даҕаны ылбыт тэтими ыһыктыбакка, тутууну кэмигэр олоххо киллэрэр мөккүөрдээхтэр.
Олохтоохтор кыһалҕалара быһаарыллан эрэр
Өлүөхүмэ, норуокка төһө даҕаны иккис Украинанан биллибитин иһин, өрөспүүбүлүкэ кииниттэн тэйиччи сытар. Маныаха сөмөлүөтүнэн таһыы — биир тутаах боппуруос. Ол эрээри, сөмөлүөт түһэр-тахсар былаһаакката буор буолан, кыра даҕаны ардахха-хаарга көппөккө эрэйдиир. Дьон нэдиэлэни нэдиэлэнэн хаайтараллара кистэл буолбатах. Олохтоохтор кыһалҕалара дьэ быһаарыллан эрэр.
— Билигин биһиэхэ саамай улахан тутуунан Өлүөхүмэ аэропордун түһэр-тахсар былаһааккатын саҥардыы (реконструкция) буолар. Олохтоохтор үйэ аҥаарын кэриҥэ кэтэстилэр. Бетоннааһын туһунан кэпсэтии өссө 1970-с сыллартан саҕаламмыта. Бэйэтэ туспа ураты бырайыактаах үлэ бара турар. Онон тутааччылар кыраапыктан хаалбакка үлэни ыытар соруктаахтар. Биһиги бэйэбит өттүбүтүттэн, Өлүөхүмэ куорат дьаһалтатын кытта бэдэрээтчиттэргэ көмөлөһөбүт, өйүүбүт, — диэн улуус баһылыга Николай Харбин кэпсиир.
Тустаах аэропорду саҥардыыга 2 миллиард 700 мөлүйүөн солкуобай үп көрүллүбүт. Тутуу ааспыт сылтан саҕаламмыт. Былаһаакка уопсай уһуна — 1770 миэтэрэ. Былаан быһыытынан 2022 сылга түмүктэниэхтээх.
“Тутуу” национальнай бырайыагынан
Маны тэҥэ, биир улахан тутуунан “Демография” национальнай бырайыак “Аҕа көлүөнэ” тэрээһинин иитинэн, саастаах дьоҥҥо уонна инбэлииттэргэ аналлаах улуус киинигэр 200 миэстэлээх интэринээт буолар. Быйылгы сыллаах үлэни барытын былааннаабыттар, миэстэтин ыраастаабыттар, салгыы былаһаакканы бэлэмнээн, уу суола аһылынна даҕаны бастакы сырыынан сыбаайаларын аҕалан түһэрэн, тутууну ыыппытынан барар былааннаахтар.
Оттон “Экология” национальнай бырайыак “Ыраас уу” эрэгийиэннээҕи бырайыагынан, 2019-2022 сылларга водоканалы чөлүгэр түһэрии (реконструкция) үлэтин ыыталлар. Олоххо киирдэҕинэ, сууккаҕа 2 400 кубометр кыамталаах буолуохтаах. Ол түмүгэр, Өлүөхүмэ куорат 9000-тан тахса олохтооҕо ыраас уунан хааччыллыахтаах.
Суол – олох хорук тымыра
Былыр-былыргыттан ханна суол баар – онно сайдыы баар диэн өйдөбүл олохсуйбут. Билигин даҕаны бу өс хоһоон суолтатын сүтэрэ илик. “Куттала суох уонна хаачыстыбалаах массыына суола” национальнай бырайыак чэрчитинэн, быйыл “Умнас” өрөспүүбүлүкэ суолугар өрөмүөннээһин салгыы барыаҕа диэн этэллэр. Былырыын Өлүөхүмэ куораттан Нефтебазаҕа диэри 4 килэмиэтир 300 миэтэрэлээх суол оҥоһуллубут. Быйыл Нефтебазаттан Солянкаҕа диэри 18 килэмиэтирдээх учаастак оҥоһуллуоҕун ыйаллар. Салгыы куораттан Аччыгый Черепанихаҕа, 2022 сылга Бэрдиҥкэттэн Бүрүккэ диэри былааннанар эбит. Ону тэҥэ, суол пуондатыттан Даппарай–Токко суола салгыы оҥоһуллуоҕа дэһэллэр.
“Дуоһунаска киириэхпиттэн…”
Бүгүҥҥү балаһыанньаҕа улууска ыытыллар тутуулар туһунан баһылык Николай Харбинтан туоһуласпыппытыгар маннык иһитиннэрдэ:
— Күһүн дуоһунаска киириэхпиттэн, национальнай бырайыагынан, федеральнай уонна атын даҕаны бырагыраамаларынан барар биир даҕаны тутуу тохтооботун туһугар үлэни ыытабыт, билсэ турабын. Боппуруос күөрэйдэҕинэ кэмигэр көмөлөһөн, ханна эрэ үлэлэһэн уонна билиҥҥи курдук эпидемия кэмигэр сөптөөх миэрэлэри ылабыт. Улуус устуоруйатыгар бачча элбэх тутуу барбатаҕа. Өлүөхүмэҕэ 12 былаһааккаҕа тутуу ыытыллар. Онон итини тохтоппот туһугар үлэлэһэбит. Ыарыы эрэ мэһэйдээбэтэр диэн мөккүөрдээхпит. Тоҕо диэтэххэ, хаттаан сөргүтүү саҥаттан саҕалыыр кэриэтэ буолуон сөп. Ол иһин, нэһилиэнньэ ортотугар сэрэтэр, өйдөтөр үлэни ыытабыт. Дойду бэрэсидьиэнэ, Ил Дархан ыйаахтарын, дьаһалларын, дьиэҕэ олоруу эрэсиимин тутустахпытына эрэ тутуу атахтаммат кыахтаах.
Маныаха, тутууга быһаччы сыһыаннара суох курдугун иһин, нэһилиэнньэ ортотугар өйдөтүү үлэтин ыытарга, саастаах дьону хааччыйыыга волонтердарбыт күүскэ үлэлэһэллэр. Ити барыта биир кэлимсэ, бэйэ-бэйэтиттэн тутулуктаах, — диир.
Тутуу, тутуу, тутуу
Биир үөрүүлээх сонунунан, улуус кииниттэн тэйиччи сытар Урицкай сэлиэнньэтигэр биэлсэр-акушер пуунун тутуута буолар. Туох баар эспэртиисэтин ааһан, бырагыраамаҕа хапсан, миэстэтин бэлэмнээһин номнуо күһүҥҥүттэн саҕаламмыт.
Өлүөхүмэ балачча ыраах сытар буолан, аҥаардас тутуу матырыйаалын даҕаны тиэрдэр уустуктардаах. Ханна баҕарар буоларыныы, Өлүөхүмэ куоракка уһуйааҥҥа миэстэ тиийбэтин кыһалҕата сытыытык турар. Онон инвестиционнай бырагырааманан, уһуйаан тутуутун тиэхиньиичэскэй эспэртиисэтин ааспыттар, билигин салгыы үлэни ыыталлар.
Манна даҕатан эттэххэ, улууска оскуола кыһалҕата эмиэ сытыытык турар. Ааспыт үйэ 1970-1980-с сылларыгар дьэндэспит оскуолалар эргэрдилэр, тымныылар, аныгы ирдэбилгэ эппиэттээбэттэр. Оттон сорох оскуолата суох нэһилиэктэри этэ даҕаны барыллыбат. Холобур, 2008 сыллаахха Чапаево сэлиэнньэтин оскуолата уокка былдьаммыта, Саҥыйахтаах оскуолатын сыбаайата түспүтэ, омуннаабакка эттэххэ, сүүрбэччэ сыл буолла. Оҕолор атыттартан хаалсыбакка саҥа, сырдык оскуолаҕа үөрэнээри кэтэһэллэр да, оннук дьолго тиксибэккэ оскуолаларын бүтэрэллэр. Онон улуус салалтата тустаах боппуруоһу сөргүтэр былааннаах хонтуруолга тутар.
Хаарбах дьиэттэн көһөрүү
“Хаарбах саахалланар туруктаах дьиэттэн көһөрүү” бырагырааманан уонна “Сахам сирэ XXI үйэҕэ” үтүө дьыала хамсааһынынан, кэлиҥҥи 3 сылга 13 309 кв.м. иэннээх элбэх кыбартыыралаах 11 дьиэ тутуллубут. Ааспыт сылтан элбэх кыбартыыралаах 4 олорор дьиэ тутулла турар. Мантан быйыл 76-лыы кыбартыыралаах икки дьиэ, эһиил 52-лии кыбартыыраалаах эмиэ икки дьиэ үлэҕэ киириэхтээх эбит.
Онон саҥа салайааччылаах өлүөхүмэлэр ылбыт тэтимнэрин ыһыктыбакка, тутууну туруорсар, үлэни салгыы ыытар санаалаахтар. Былаан киэҥ.
Людмила ПОПОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: Валерий МАЛЫШЕВ (Өлүөхүмэ)