Бүгүн — Ыһыах күнэ. Бэс ыйа Улуу Тунах ыйа, алгыстаах кэм. Айыылар Орто дойдуга хаһааҥҥытааҕар да чугаһыыллар. Бу ый былаһын тухары ыһыахтар буолаллар. Ыһыахтар Айыылартан алгыс ыларга анаан оҥоһуллаллар. Саха омук үйэлэр мөхсөр мөһүөннэрин туораан кэлбит үрдүк култуураалаах омукпут. Ону улуу олоҥхобут, ытык Ыһыахпыт бигэтик бигэргэтэллэр. Саха Ыһыаҕа – халлаан таҥараларыгар сүгүрүйүүттэн үөскээбит итэҕэл көстүүтэ. Кини бүтүннүү өбүгэлэрбит өрдөөҕү үһүйээннэригэр олоҕурар.
Ыһыах үгэстэрин кэһимэҥ, тутуһуҥ.
Сири-дойдуну киэргэтии (тэлгэһэни киэргэтиигэ сүбэлэр)
Киһи уонна айылҕа алтыһыыларын, айылҕаҕа сүгүрүйүү көстүүтүн быһыытынан Ыһыах аһаҕас халлаан анныгар, Сир ийэ симэхтээх күөх кырсын үрдүгэр ыытыллар. Түһүлгэ кэрэ киэргэллээх, симэхтээх буолар. Көстүүлээх сиргэ иһиттэр, улахан чорооннор, кэриэн ымыйалар кэккэлии ууруллаллар. Кыаллар буоллаҕына, көмүс үүннээх, ыҥыырдаах, көмүстээх оһуордаах сукуна кычымнаах, чаппараактаах, симэхтээх аттар – Дьөһөгөй оҕолоро түһүлгэ тула бааллаллар. Ити ыһыахтыыр сир силигин ситэрэн биэрэр. Бар дьон бырааһынньыктыы таҥнар. Саха таҥаһыгар куонкурустары ыытыахха сөп.
Алгыс
“Алгыс баһа сыалаах” диэн норуот муударай өһүн хоһооно баар. Үгэс быһыытынан, Ыһыах алгыһынан саҕаланар. Алгыс ыытыллар кэмэ — Аан Ийэ дойду барыта уһуктан, күн үөһэ күөрэйэн муҥутуур чыпчаалыгар тиийиитэ. Бу күнүс 11 чаастан 12 чааска диэри кэм буолар. Алгыһы айылҕаны кытта алтыһар, итэҕэли билэр, чөллөркөй, аһаҕас, дорҕоонноох саҥалаах-иҥэлээх, дьон-сэргэ хараҕар быраҕыллар тас көстүүлээх алгысчыт киһи этиэн сөп.
Чороонноох кымыска, кытыйалаах саламаакка дириҥэтиилээхтик, нэлэгэр соҕус анал оҥоһуулаах хамыйахтар угуллаллар.
Ыһыах дьоно бары тус илин диэки хайыһан олорон алгысчыты күүтэллэр, алгыһы истэллэр. Кинилэр алгыс ыытыллар кэмигэр, дьиҥэр, тэҥҥэ үөһээ аар Айыыларга үҥэ-сүктэ олоруохтаахтар.
Алгыс ыытыллар кэмигэр туох да тыас-уус суох, төһө кыалларынан чуумпу буолуохтаах.
Алгысчыт тус илин хайыһан туран уон икки Аар Айыыларга алгыһы саҕалыыр. Кини биир-биир үрдүк аттарын ааттаталаан, алҕаан-силээн, көрдөһөн, үстүүтэ кымыс ыһа-ыһа Үрүҥ Аар Тойоҥҥо, Күн Күбэй Хотуҥҥа, Одун Хааҥҥа, Чыҥыс Хааҥҥа, Дьылҕа Тойоҥҥо, Уһун Дьурантаайы Суруксукка, Сүҥ Дьааһыҥҥа, Хотой Айыыга, Күрүө Дьөһөгөйгө, Ала Мылаахсыҥҥа, Айыыһыкка уонна Иэйэхсиккэ үҥэр-сүктэр.
Ыһыах сүрүн аргыһа, киэргэлэ – оһуокай
Алгыс кэнниттэн тута оһуокай саҕаланар. Исписэлиистэр этэллэринэн, дьон илии-илиилэриттэн сиэттиһэн күүстээх биоэнергия үтүө сабыдыалын ылаллар, санаа-оноо түһүүтүттэн босхолоноллор. Онон оһуокай эти-сиини эрчимирдэр, дьону-сэргэни иилиир кыахтаах сайыннарар ньыма.
Оһуокай дьону түмэр, чэбдигирдэр, сэргэхситэр, сайыннарар күүс буоларын бары билинэрбит, ылынарбыт ыччат дьоммутугар үтүө холобур буолуоҕун тоһоҕолоон бэлиэтиэх кэриҥнээхпит.
Кымыс уонна ас-үөл
Араас арыгы курдук итирдэр утахтар, ол иһигэр пиибэ, ыһыахха суох буолуохтаахтар диэн уһулуччу чорботон бэлиэтиэх тустаахпыт. Биир эмэ да итирик киһи түктэри кэмэлдьитин бар дьоҥҥо көрдөрөн, дьону аймаан ыһыах суолтатын түһэрэр. Онон сүрүн болҕомто кымыска ууруллуохтаах. Арыылаах кымыс дэлэй буолуута – ыһыах ситиһиитэ.
Ыһыах дьоно бары тииһинэр, тото-хана аһыыр дэлэй, минньигэс астаах-үөллээх буолуохтаах. Онно буспут эт, ис, үөлүллүбүт собо, мунду, кус-хаас, арыылаах алаадьы, лэппиэскэ, чохоон, саламаат, үрүмэ, чөчөгөй, үүттээх чэй баар буолара эрэйиллэр.
Өбүгэлэрбит оонньуулара
Күрэс түһүлгэтин тэрийии биһиэхэ, сахаларга, былыр-былыргыттан чэгиэн эти-сиини, чэбдик өйү-санааны кытта дьүөрэлэһэр этэ. Илии-атах оонньууларыгар: оҕолорго хабылык, хаамыска, халбас харата; ыччаттарга уонна сиппит дьоҥҥо кылыы, ыстаҥа, куобах, буурдааһын; мас тардыһыыта, хапсаҕай сааһыттан көрөн уустугуран, эт-сиин сэниэтин өйү-санааны кытта дьүөрэлээн иитиигэ туһаайыллар.
Күрэс түһүлгэтин кыайыылаахтара былыр-былыргыттан дьон-сэргэ уоһун номоҕор киирэр буоланнар, улахан бэлэҕинэн-туһаҕынан бэлиэтэммэт этилэр. Аат-суол ылбыт кус быһый, ат бөҕө дьоннорго мүһэ туттаран улуутуталлара.
Ыһыахха күнү көрсүү
И.А. Худяков “Краткое описание Верхоянского округа” кинигэтигэр Дьааҥы сахалара Ыһыах биир көрүҥэр күнү көрсүү, күҥҥэ сүгүрүйүү Ыһыаҕын тэрийэллэр эбит. Илин диэки ааннаах ыал күн тыгыытын саҕана дьиэ иһиттэн кымыһы ыһа-ыһа алҕаан тахсар. Бу биир дьиэ кэргэн ыһыаҕа буолар.
Оттон аҕа уустарынан Ыһыах ыһалларыгар сиэрэ-туома арыый кэҥиир. Ол курдук, күн тахсыан иннинэ күнү көрсөргө алгыһы этэллэр, аал уот оттоллор. Илин диэки хайыһан көрдөһөллөр-ааттаһаллар.
Күнү көрсүүгэ эр дьон дьахталлар бэйэ-бэйэлэрин кытта кэпсэтиэ, сиэттиһиэ суохтаахтар. Дьыл саамай уһуур түүнэ, саҥа күн тахсыыта саҥа дьыл бэлиэтинэн ааҕаллара.
Алгысчыт аал уокка кымыһы, арыылаах саламааты, сиэллээх алаадьыны биэрэр, айыыһыттартан ааттаһар.
Үрүҥ Тунах Ыһыаҕынан!
2000 сыллаахха тахсыбыт “Ыһыах — бар дьон түмсэр түһүлгэтэ” уонна
1991 сыллаахха тахсыбыт “Ыһыах үйэлээх үгэспит” кинигэлэртэн туһанылынна.
edersaas.ru
Видео-устуулар уонна хаартыскалар — СИА.