Аныгы үйэҕэ гаджета — төлөпүөнэ, планшета суох киһи суоҕун кэриэтэ. Оҕотооҕор буолуох, сорох улахан дьоҥҥо арахсыспат “доҕоругар” кубулуйда. Бу үүнэр ыччакка буортутун туһунан биһиги хаһыаппыт тиһигин быспакка суруйар. Бүгүн аныгы тэрил чопчу үөрэххэ дьайыытын туһунан уонна онтон тахсар суоллары көрүөхпүт.
Икки өрүттээх
Сайдыылаах тас дойдулар чинчийии арааһын ыыталлар. Ол түмүгэр, сорох көмпүүтэринэн оонньуулар оҕоҕо туһалааҕын бэлиэтииллэр. Саастыылаахтарынааҕар үөрэхтэригэр 10-15 % ситиһиилээх буолаллар эбит. Тоҕо диэтэххэ, оонньуу кэмигэр химия, география, биология, о.д.а. биридимиэттэргэ сыһыаннаах сорудахтары толороллор. Онтон туһалааҕа, сүөгэйэ-сүмэтэ сиидэлэнэн долоҕойугар хатанан хаалар эбит. Эрдэттэн үөрэххэ интэриэстээх оҕолор интэриниэт, гаджет муҥура биллибэт куйаарыттан туһалааҕын эрэ ылаллар.
Уопсайынан, улааппыт оҕо оонньуунан эрэ муҥурдаммат, иллэҥ бириэмэтин улахан аҥаарын араас социальнай ситимнэргэ барыыр. Ити, кырдьык, бириэмэни халтай атаарыы буолара чахчы. Ону ааһан, “доҕотторун” кытта уруок бириэмэтигэр даҕаны арахсыбаттар эбит. Үксүгэр төлөпүөнүнэн олус үлүһүйбүт оҕо үөрэҕэр саастыылааҕынааҕар хаалыылаах буолар үһү.
Чахчылар
Экэниэмикэ үрдүкү оскуолата “үс” уонна “биэс” сыанаҕа үөрэнэр оҕолор интэриниэккэ тугу сэҥээрэллэрин быһаарбыт. Онно көстүбүтүнэн, араас күллэринньиги, хартыыналары, гороскуобу көрөр оҕо интеллегэ саастыылааҕыттан икки сыл хаалар үһү. Судургутук быһаардахха, 9-с кылаас оҕотун өйө-санаата, билиитэ 7-с кылаас үөрэнэччитигэр тэҥнээх. Ол аата, интеллектуальнай контеннары сэҥээрэр оҕо билиитэ-көрүүтэ, PISA шкалатынан 79-88 баалга тэҥнэһэр эбит. “Урут даҕаны ити курдук этэ. Ким эрэ иллэҥ бириэмэтин кинигэ ааҕан атаарара, ким эрэ күнү күннүктээн мээчик тэбэн тахсара”, — диэн кэтээн көрөөччүлэр быһаараллар. Хомолтолооҕо баар, сыыйа-баайа уулуссаҕа мээчик тэбээччибит даҕаны аҕыйаан иһэр. Үгүстэр көмпүүтэринэн, төлөпүөнүнэн “путбуоллуур” буоллулар. Чэ ити хааллын, бэйэтэ туспа тиэмэ.
Бэйэҕитин көрүнүҥ!
Төрөппүттэр бэйэбит даҕаны ардыгар төлөпүөнүнэн алыс үлүһүйэбит. Дэлэҕэ, “Аспыт хаһан астанар, ынахпыт хаһан ыанар?” диэн анекдот айыллыа дуо. Ити аныгы олох биир хобдох көстүүтүнэн буолар. Төрөппүттэр бэйэбит үөрэтэн кэбиһэбит. Дьиҥэр, кыра саастаах оҕо өйүн төрөппүт хайдах баҕарар сүүйэр кыахтаах.
Ыраата барбакка эттэххэ, Дьокуускай куорат биир биллэр, улахан оскуолатыгар соторутааҕыта ыытыллыбыт төрөппүт мунньаҕар учууталбыт: “Математика уруогар оҕолоргут таптаабыттарынан төлөпүөнүнэн оонньуу олороллор үһү. Учуутал уруок кэмигэр төлөпүөннэрин хомуйарын көҥүллүүгүт дуо?”, — диэн ыйыппытыгар, биир даҕаны төрөппүт “суох”, “көҥүллээбэппит” диэбэтэ ээ. Хата, төттөрүтүн, оннук ордук диэх курдук санааларын биллэрбиттэрэ. Ити аҥаардас биир түгэнтэн төрөппүт өйдүүрэ көстөр.
Атын дойдуларга хайдаҕый?
Быйыл саас Саха гимназия уонна Германия кыттыгас “МосТы” бырайыактарын координатора Матиас Бургхарды кытта кылгастык кэпсэтэн турабын. Онно кини Германия оҕолоро маннааҕы оҕолор төлөпүөннэрин уруок кэмигэр бэйэлэрин кытта илдьэ олороллорун сөҕө көрөллөр диэн этэн турардаах. Ол аата кинилэргэ уруок кэмигэр төлөпүөннэрэ остуолга сытарын көҥүллээбэттэр эбит.
Ити биир эрэ холобура буолбатах. Кэлин элбэх дойдуга уруок кэмигэр төлөпүөнү туттары көҥүллээбэт буолан эрэллэр. Тоҕо диэтэххэ, эмиэ чинчийии көрдөрбүтүнэн, улахан киһи төлөпүөнүн күҥҥэ 150 төгүл, оттон оскуола үөрэнээччитэ уруокка 5-7 төгүл көрөр, “хараҕын быраҕан” ылар эбит. Ол аата, ити бириэмэҕэ үлэтиттэн, уруогуттан төһө уһуннук аралдьыйарын суоттаан кэбис.
Хайдах босхолонобут?
Оччотугар хайдах “босхолонобут” диэн ыйытыы үөскүүр. Уйулҕа үлэһиттэрин этиилэригэр сигэннэххэ, аҥаардастыы хааччахтыыр сыыһа. Онон букатын бобон кэбиһимэҥ дииллэр. Мантан салгыы ханнык ылынымтыалаах ньымалар баалларын көрүөҕүҥ. Баҕар, биир эмэ төрөппүт туһаныаҕа.
Бастакы холобур
Уйулҕа үлэһиттэрэ оҕоҕо букатын кыратыттан быраабылата олохтооҥ дииллэр. Аһыыр кэмигэр гаджеты, төлөпүөнү биэримэҥ. Төлөпүөҥҥүтүгэр оонньууну хачайдаамаҥ, оннооҕор остуоруйаны кумааҕы кинигэттэн, сурунаалтан ааҕыҥ диэн сүбэлииллэр. Маныаха биири тутуһуҥ – бэйэҕит төлөпүөҥҥэ оонньоомоҥ, социальнай ситимнэри уһуннук көрүмэҥ, кэпсэтэр ньыма эрэ курдук туһаныҥ дииллэр. Оҕо төрөппүтү көрөн улаатарын умнумаҥ.
Соторутааҕыта социальнай ситимнэринэн оҕо ыларын эрэ билэр, утары уунар диэни оройдоппот диэн ис хоһоонноох сурук тарҕаммытын үгүстэр аахпыт буолуохтааххыт. Онон оҕо быраабын эрэ буолбакка, эбээһинэһин эмиэ билиэхтээх.
Иккис холобур
Дуогабарга илии баттаһыы. Нууччалыы, “Без бумажки ты букашка” диэн этии манна эмиэ быһаччы оруоллаах эбит. Оттон оҕоҕо дьайар күүһэ өссө күүстээҕин бэлиэтииллэр. Төрөппүт кыһалҕаттан тугу тобулбатаҕа баарай?! Этэргэ дылы, барар сирбит баҕана үүтэ, кэлэр сирбит кэлии үүтэ эрэ буолуо кэрэх. Тугу эрэ тобулбуппут баар. Бу түгэҥҥэ даҕаны оннук эбит. Хайдах? Төрөппүт уонна оҕо икки өрүттээх илии баттаһаллар. Итиэннэ онтуларын бэчээтинэн бигэргэтэллэр. Билигин бэчээти ханна баҕарар сакаастаан оҥорторуохха сөп. Сыаната удамыр. Дуогабарга оҕо уонна төрөппүт эбээһинэһэ барыта суруллар. Ыйыллыбыт пуун туолбат түгэнигэр, оҕо көмпүүтэргэ оонньуура быһыллар. Биллэн турар, маны сөпкө олоххо киллэриэххэ наада дииллэр. Аҥаардастыы хааччахтыыр туһалыаҕынааҕар буортулаах буоларын умнума.
Үһүс холобур
Үгүстэр, киэһэ дьиэбитигэр сылайан-элэйэн тиийэн баран нэһиилэ аһаат, ороҥҥо “төкүнүс” гынан хаалабыт. Оннук түгэннэр бааллар дуо? Чахчы бааллар! Исписэлиистэр оҕобут сайдыыта бэйэбититтэн эрэ тутулуктааҕын бэлиэтииллэр. Ол иһин, төһө даҕаны сылайдым-элэйдим дии санаатаргын, оҕо киэһээҥҥи уонна өрөбүллэргэ иллэҥ бириэмэтигэр көмпүүтэргэ, төлөпүөҥҥэ оонньооботун, тэлэбиисэр көрбөтүн курдук атын дьарыкта толкуйдааҥ диэн этэллэр. Маныаха “Уруок расписаниета” диэн бэлэм истиэнэҕэ ыйанар нэдиэлэтээҕи былаан халыыба атыыланар. Ханнык баҕарар канцелярскай табаар маҕаһыыныгар дэлэй. Атыылаһар кыаллыбат буоллаҕына, оҕону кытта бииргэ олорон альбом да илииһигэр арааһынайдык киэргэтэн бэйэҕит толкуйдуоххутун сөп. Онно хас биирдии күҥҥүтүн бириэмэтинэн аттаран суруйуҥ дииллэр.
Түмүк
Гаджет, планшет, төлөпүөн… аҕыйах сылтан ыла хаһан даҕаны хал буолбат тиэмэ. Төһөнөн уһун кэм ааһар даҕаны, аныгы технология “үтүөтэ” өссө тахсан иһиэ турдаҕа. Гаджет, төлөпүөн – аан дойдуга барытыгар эргийэ турар модун тырааныспар тиэхиньикэтэ диэххэ сөп. Киһи онтон хайдах даҕаны куоппат, бииргэ хаамсан, эргийсэн эрэ иһэр кыахтаах. Ол иһин төрөппүт гаджеты утары үлэлээбэккэ, оҕото онтон туһалааҕын эрэ иҥэринэр ньымаларын толкуйдуохтаах. Барыта төрөппүттэн, барыта бэйэбититтэн эрэ тутулуктаах.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска — интэриниэттэн.