Сэрии иннинэ Саха сиригэр 413,8 тыһыынча киһи олорбута биллэр. Итинтэн 58,5 бырыһыана – саха. Сэрии сылларыгар фроҥҥа 62 тыһыынча киһи ыҥырыллыбыта. Ити өрөспүүбүлүкэҕэ үөрэхтээһин сайдыытыгар атахтааһыны таһаарбыта, ол эрээри, үөрэх тохтооботоҕо.
Оскуола иннинээҕи үөрэхтээһин
Норуот хаһаайыстыбатын араас салааларын сэргэ, уоттаах сэрии сылларыгар үөрэхтээһин улахан охсууну ылбыта. Кырдьаҕастыын-эдэрдиин бары сэриигэ аттаммыттара. Үлэлиир кыахтаах дьахтар аймах эрэ хаалбыта. Кинилэргэ саҥа үүнэн эрэр оҕолор төһүү күүс буолбуттара. Ийэлэр хоннохтоохтук үлэлииллэригэр кыах биэрэр инниттэн дьааһылалар, уһуйааннар ирдэнэр кыһалҕалара тирээбитэ. Онон тыылга уонна босхоломмут сирдэргэ оҕо саадтарын, дьааһылалары тэрийэр, сөргүтэр үлэ саҕаламмыта.
Сэрии сылларыгар дойду үрдүнэн оскуола ахсаана биллэ аҕыйаабыта. Ол төрүөтэ биллэр. Оттон уһуйаан ахсаана төттөрүтүн эбиллибитэ диэн чахчылар туоһулууллар. Өскөтүн, 1941 сыллаахха дойдуга 14 335 оҕо саадыгар 723 400 оҕо иитиллэр эбит буоллаҕына, 1944 сыллаахха 16 251 оҕо саадыгар 1 185 500 оҕо ааҕыллар эбит. Ити үрдүнэн оҕо саадтара тиийбэттэрэ. Эбээлэрбит оҕолорун сүгэ сылдьан күн тахсыаҕыттан киириэр диэри үлэлииллэрин туһунан элбэхтик ахтыллар.
З.И. Ядрихинская суруйарынан, Саха сиригэр 1937 сыллаахха 18 биэдэмэстибэннэй оскуола иннинээҕи тэрилтэ ааҕыллар. Онно 700 оҕо хабыллар. Сэрии иннинэ, 1941 сыллаахха Дьокуускай куоракка 16 уһуйааҥҥа 1 тыһыынча кэриҥэ оҕо сылдьар.
1941-1945 сылларга оскуола иннинээҕи тэрилтэ ситимэ кыралаан даҕаны буоллар эбиллэр. Ол курдук, 1940 сыллаахха, уопсайа, 45 оҕо саада баар буоллаҕына, 1945 сыллаахха номнуо 95 уһуйааҥҥа 6 203 оҕо сылдьар.
Бу сылларга суукканы эргиччи үлэлиир бөлөхтөр аһыллаллар. Оскуола иннинээҕи саастаах оҕолорго аналлаах интэринээттэр, оҕо дьиэлэрэ, санаторнай уһуйааннар баар буолаллар. Манна аҥаардас иитиигэ эрэ болҕомтону уурбакка, сүрүннээн күүстээх аһылыгынан уонна мэдиссиинэ көмөтүнэн хааччыйарга соруналлар.
Онтон сэрии бүтээтин кытта оҕо тэрилтэлэрин материальнай-тиэхиньиичэскэй баазатын хаҥатыы, иитээччилэри бэлэмнээһин, идэлэрин таһымын үрдэтии үлэтэ саҕаламмыта. Ити курдук сайдан, быйыл Саха сиригэр оскуола иннинээҕи үөрэхтээһин тэриллибитэ 100 сылын туолла.
1941 сылтан сүүрбэттэн тахса сыл устата Саха АССР Үөрэҕин министиэристибэтин иһинэн өрөспүүбүлүкэтээҕи оскуола иннинээҕи методическай кэбиниэти салайбыт Любовь Федоровна Корнилованы ахтан ааһар оруннаах. Кини быһаччы көҕүлээһининэн, ылсыытынан Аҕа дойду Улуу сэриитин ыар сылларыгар уонна сэрии кэннинээҕи уустук сылларга уһуйааннар, былаһааккалар аһыллыбыттара. Манна даҕатан эттэххэ, сахалартан иитээччи идэлээх үрдүк үөрэхтээх бастакы исписэлиис буолар.
Сэрии сылларыгар оскуола үлэтэ
“Төһө даҕаны учууталлар тиийбэттэрин үрдүнэн, 1944-1945 үөрэх дьылыгар өрөспүүбүлүкэҕэ 553 оскуола, 17 тиэхиньикум, 2 институт үлэлиир. Сэлиэнньэлэргэ 7 кылаастаах, куораттарга 10 кылаастаах булгуччулаах үөрэхтээһини киллэрии саҕаланар”, — диэн Саха сирин устуоруйатын-култууратын атлаһыгар ыйыллар.
Дьокуускай куоракка үөрэх тэрилтэлэрэ үлэлэрин тохтоппоттор. Сорох чахчылар туоһулуулларынан, куорат учууталын 40 бырыһыана фроҥҥа аттанар. Кинилэри дьахталлар, устудьуоннар солбуйаллар.
“Дьокуускай куоракка 8 начаалынай, 7 толорута суох уонна 2 орто оскуола үлэлииллэр. Бу оскуолаларга 700 кэриҥэ оҕо үөрэнэр, 255 учуутал үлэлиир. 35 учуутал үрдүк үөрэхтээх”, — диэн “Повседневная жизнь школьников города Якутска в 1941-1942 гг.” диэн аспираан А.А. Тумусов ыстатыйатыгар ыйыллар.
Төһө даҕаны ыар сыллар бүрүүкээбиттэрин, бары күүһү фроҥҥа уурбуттарын иһин, оскуола тутуута, аһыллыыта кыралаан барар. Ити, оччотооҕу салалта, сэрии хаһан эбит син биир түмүктэниэ, үөрэхтээһин тохтуо суохтаах диэн санаалааҕын туоһулуур. Биллэн турар, тутуу ордук куорат сирдэргэ барар. Холобура, Дьокуускай куоракка үс оскуола тутуллубута биллэр.
Ол үрдүнэн, сэрии сылларыгар үөрэхтээһин биллэ тутайар. Оскуола дьиэлэрэ эргэрэллэр, үөрэх тэрилин туһунан этэ даҕаны барыллыбат. Ону кытта каадыр боппуруоһа да, оҕолор үөрэхтэрэ даҕаны мөлтөөбүтэ көстөр. “Сэрии сылларыгар кыһалҕаттан үөрэхтэрин хаалларбыт, ол түмүгэр кылаастарыгар хаалар улахан саастаах оҕо ахсаана эбиллэр. Онон тустаах салааҕа болҕомто ууруллара эрэйиллэр. Интэринээттэр, киэһээҥҥи оскуолалар аһыллаллар. Ол курдук, 1945/1946 – 1960/1961 үөрэх дьылларыгар уопсай үөрэхтээһин бары көрүҥүн оскуолата 558-тан 668 диэри эбиллэр, оттон үөрэнээччитин ахсаана 60,6 тыһыынчаттан 97,4 тыһыынчаҕа диэри эбиллэр”, — диэн В.Н.Антонова “Развитие образования и науки в Якутии (вторая половина XIX – начало XXI вв.)” ыстатыйатыгар бэлиэтиир.
Оонньооботох оҕо саас
Сэрии ыар сылларыгар үөрэхтээһин хайдах барбытын сэрэйиэххэ эрэ сөп. Көннөрү биридимиэттэр даҕаны сэрии тиэмэтигэр туһаайыллыбыттара биллэр. Оскуола саастаах оҕолор улахан дьоннуун тэҥҥэ үлэлииллэрэ. Кинилэр дьарамай санныларыгар улахан сүгэһэр сүктэриллибитэ. Ол да иһин “оонньооботох оҕо саас” диэн өйдөбүл иҥнэҕэ.
Биллэрин курдук, сэрии улахан хоромньуну тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар таһаарбыта. 1940 сылы кытта тэҥнээн көрдөххө, 1944 сыллаахха холкуостаах үлэһит илии ахсаана 41 бырыһыаҥҥа (!) диэри аҕыйыыр. Ол да буоллар, тыылга хаалбыт дьон түүнү-күнүһү аахсыбакка, сэриигэ барбыт дьону суохтаппат курдук үлэлииллэр. Маныаха сүрүн күүһүнэн оскуола саастаах оҕолор буолаллар.
Ол түмүгэр, тыа сирин туруу дьоно 87,4 мөлүйүөн солкуобайдаах түүлээҕи, 12 203,2 туонна эти итиэннэ 5849,38 туонна үүтү, 37 300 тыһыынча буут бурдугу туттараллар.
Өрөспүүбүлүкэҕэ 12-16 саастаах 14 тыһыынча кэриҥэ оҕо улахан дьону кытта тэҥҥэ бааһынаҕа, сүөһү көрүүтүгэр, балык, булт биригээдэлэригэр үлэлээбитэ. Оттон итинтэн кыралар көрөн турбакка, тугу кыайалларынан көмөлөһөллөрө. Оҕолор тыа хаһаайыстыбатыттан саҕалаан, көмүс хостооһунугар тиийэ үлэлэспиттэрэ биллэр. Нэһилиэнньэ улаханныын-кыралыын Кыайыы туһугар туох баар күүһүн барытын түмпүтэ.
Уопсай байыаннай үөрэхтээһин
Биллэрин курдук, сэрии сылларыгар бүттүүн байыаннай үөрэхтээһин хото киирбитэ. Элбэх ыччаты бэлэмнээн таһаарбыттара. Эрэсиэрбэҕэ анаан 29 тыһыынча минометчигы, тааҥканы эһээччини, бүлүмүөтчүгү, аптамаатчигы, 2 тыһыынча кэриҥэ снайперы, 1 174 сиэстэрэни бэлэмнээбиттэрэ.
Манна улахан кылаас оҕолоро эт-сиин өттүнэн күүскэ бэлэмнэнэллэрин таһынан, ытарга, хайыһарга турарга, ыраахтан быраҕа үөрэнэллэрэ. Ол курдук, үс ый кэриҥэ үөрэммиттэрин кэннэ эксээмэн туталлара. Ол түмүгэр, снайпер, хайыһардьыт, сапер, о.д.а. идэлэри баһылыыллара. Салгыы аҕаларын, убайдарын батыһан сэриигэ туруналлара.
Ити курдук, 1941-1945 сылларга Саха сиригэр үөрэхтээһин бытааннык да буоллар барбыта. Эр дьон учууталлар үгүстэрэ сэриигэ барбыттара. Кинилэри дьахталлар уонна Дьокуускайга, Иркутскайга үөрэммит эдэрдэр солбуйбуттара. Ону тэҥэ, сэрииттэн бааһыран кэлбит үөрэхтээх дьон бэйэлэрин кылааттарын киллэрбиттэрэ.
Бэчээккэ бэлэмнээтэ Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскалар: «Милый сердцу «Теремок» кинигэттэн (Өлүөхүмэ).