Айсен Николаев 2018 сыл сэтинньи 6 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр ыам ыйын 22 күнүн Сайылык күнүн бэлиэтиир туһунан ыйааҕы таһаарбыта.
edersaas.ru
Мындыр өбүгэлэрбит уһун, тымныы кыһын кэнниттэн, баччаларга, сүөһүлэрин-астарын илдьэ кыстыктарыттан сайылыкка көһөн тахсан. айылҕа биэрэр быйаҥын, күөх мэччирэҥи, көдьүүстээхтик туһаналлара. Сайылыкка тахсыбыт күҥҥэ ыал барыта алаадьы буһарара, сааһыт аҕалаах ыаллар кус сииллэрэ, сири-дойдуну аһаталлара, оҕо-уруу этэҥҥэ сылдьарын, сүөһү-ас этэҥҥэ турарын, уйгуну-быйаҥы биэрэрин туһугар Үрдүкү Айыылартан көрдөһөллөрө. Сайылыкка тахсыыны сэбиэскэй былаас көдьүүстээхтик туһаммыта. Холкуос, сопхуос саҕана сүөһү барыта сайылыктарга таһаарылларын түмүгэр, үүтү ыаһыҥҥа итиэннэ ыччат сүөһүнү төлөһүтүүгэ чыпчаал көрдөрүүлэр ситиһиллибиттэрэ.
Михаил Николаев өҥөтүнэн
Сопхуостар ыһылланнар, сүөһү ахсаана лаппа аҕыйаабыта, сайылыктанар даҕаны наадата суох курдук буолбута. Дьэ маннык кэмҥэ Бастакы Бэрэсидьиэн Михаил Николаев саха төрүт үгэһин сөргүтэргэ, айылҕа ситэн-хотон, силигилээн турар кэмигэр саха дьоно сайылыктарга тахсан үлэлээн-хамсаан, кыстыгы туоруур астарын-үөллэрин хааччыналларыгар анаан, итиэннэ тыа сирин сайыннарыы туһунан ыйааҕы таһаарбыта. Онон хас улуус ахсын Сир пуондата диэн тэриллэн, эстибит сопхуостар сирдэриттэн тииһинэннэр, нэһилиэктэр олохтоохторо сүөһүлэрин-сылгыларын лаппа элбэппиттэрэ, бэл, урукку өттүгэр сүөһү диэҥҥэ чугаһаабатах бүддьүөт үлэһиттэрэ сүөһү ииттэр, оҕуруот олордор буолбуттара. Үгүс ыаллар аҕа ууһунан түмсэннэр, өбүгэлэрин өтөхтөрүн сөргүтэргэ туруммуттара. Элбэх тэрилтэ эстибит, хамнас кэлбэт, сыана үрдүү турар кэмигэр сөптөөх дьаһал ылыллан, тыа дьоно бэйэлэрин үүтүнэн-этинэн хааччынар кыахтаммыттара.
«Сайылык туһунан» сокуонунан
Икки үйэ алтыһар кирбиитигэр сайылыктары, сайылык хаһаайыстыбаларын тэрийиигэ анаммыт «Сайылык туһунан» Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуона оҥоһуллан, 2003 сыл от ыйын 10 күнүгэр бигэргэммитэ. Бу сокуон чэрчитинэн сайылыктары саҥардыы, технологическай тэриллэринэн толору хааччыйыы хамсааһына 2006 сылтан саҕаламмыта. Бүддьүөттэн үп көрүллэн, онно нэһилиэктэрдээҕи кирэдьииттиир кэпэрэтииптэр үптэрэ, тустаах хаһаайыстыбалар харчылара эбиллэн, 2006-2016 сс. улуус ахсын биэстии-алталыы, сорохторго уончалыы саҥа сайылыктар баар буолбуттара. Бу сылларга өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 146 типовой сайылык тутуллубута, 180 эргэ сайылык саҥардыллыбыта. Сайылыктар ынаҕы ыыр аппарааттарынан итиэннэ үүтү сойутар тэриллэринэн хааччыллыбыттара. Сопхуостар эстиэхтэриттэн умнулла сылдьыллыбыт ыанньыксыт, бостуук, учуотчут идэлэрэ сөргүтүллүбүттэрэ. Тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтииптэрэ итиэннэ бааһынай хаһаайыстыбалар бэйэлэрин сүөһүлэригэр нэһилиэнньэттэн эбии ынах хомуйан, сайылыкка таһааран ыыр, оттон соҕотуопкалыыр-астыыр кэпэрэтииптэр аппараатынан ыаммыт, анал тэрилгэ сойутуллубут, үрдүк хаачыстыбалаах үүтү тутан астыыр буолбуттара. Оҥорор бородууксуйаларын арааһын дэлэтэн, үүт туттарыллар сыанатын үрдэтэр кыахтаммыттара. Ыанар ынах 25 %-на сайылыктарга таһаарыллара ситиһиллибитэ. 2012-2016 сс. АПК-ны сайыннарыы судаарыстыбаннай бырагырааманан 2011-2012 сс. сайылыктарга ыыр аппарааты, сойутар тэриллэри, трансформаторнай подстанциялары ылыы итиэннэ сайылыктары электро-уот ситимигэр холбооһун ороскуотун 70 %-ын толуйууга харчы көрүллэр буолбута. 2017 сылтан биир сайылыгы тутууга бүддьүөттэн 4 мөл. солк. көрүллэр.
Күн бүгүн
Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 358 сайылык, ол иһигэр 341 ыанньык сайылыга, 17 субан сүөһү сайылыга, баар. Бу иһиттэн 195 сайылык тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар бас билиилэрэ буолар. Барыта 257 сайылыкка электро-уот ситимэ баар. Ол иһигэр, 48 сайылык дизель, 7 сайылык моногенератор көмөтүнэн уоттаналлар, 5 сайылык күн уотунун үлэлиир батарыайаны туһаналлар. Саамай элбэх сайылык Амма улууһугар (39), Уус Алдаҥҥа (44), Мэҥэ Хаҥаласка (23), Хаҥаласка (29), Чурапчыга (25), Тааттаҕа (20), Сунтаарга (37), Бүлүүгэ (18), Намҥа (20), хотугу улуустартан Дьааҥыга (10) сайылык баар. Дьэ бу сайылыктарга сайын устатыгар 40-50 тыһ. туонна үрдүк хаачыстыбалаах үүт, эбэтэр сыллааҕы үүт 25 %-а ыанар.
Быйыл сайылыкка 38,3 тыһ. сүөһү, ол иһигэр 17,5 тыһ. ыанар ынах (ыанньык 27,8 %-а) таһаарыллыаҕа. Олорго 1489 киһи: 696 ыанньыксыт, 140 үүтү тутааччы, 230 техник-осеменатор, 65 ньирэй көрөөччү уонна 358 бостуук үлэлиэҕэ. Сорох хаһаайыстыбалар эрдэ тахсыбыттара, сорохтор саҥа тахсан эрэллэр.
Билигин сайылыкка ынах сүөһү 25-27 %-а хабыллар. Айсен Николаев тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын стратегическай хайысхаларын туһунан ыйааҕар 2024 сылга диэри сүүс саҥа сайылыгы тутан, бу көрдөрүүнү 60 %-ҥа тиэрдэр соругу туруорбута. Ыйаах чэрчитинэн, сыл ахсын 20 сайылыгы тутарга судаарыстыба бүддьүөтүттэн 60 мөл. солк. көрүллэрэ былааннаммыта. Онон, ааспыт 2019 сылга 12 саҥа сайылык тутулунна. Быйыл үп кырыымчыгынан сибээстээн, сайылыктары тутуу сорох ороскуотун толуйууга харчы көрүллүбэтэ. Эбии үп тыырылыннаҕына, 12 эбийиэккэ: Хаҥалас улууһугар («Бөртө» сылгы собуота» ХЭУо, «М.В.Павлов» бааһынай хаһаайыстыбата, «Сайдыы» уонна «Самартай» кэпэрэтиптэр), Сунтаарга («Кириэстээх, «Сырдык аартык» кэпэрэтииптэр), Мэҥэ Хаҥаласка («Тумул» кэпэрэтиипкэ), Кэбээйигэ («А.В.Левина» бааһынай хаһаайыстыбатыгар), Бүлүүгэ («1 Күүлэт», «Бөтүҥ» кэпэрэтииптэргэ), Аммаҕа («Т.Лукин аатынан» кэпэрэтиип, «Кэскил» ХЭУо) сайылыктарыгар бэриллиэхтээх.
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru