Бүгүн Ньурба улууһун эдэр, талааннаах, удьуору утумнуур кэнэҕэски кэскиллээх ыалын кытта билсиэхпит. Кинилэр — күөх халлаан киэҥ дуолугар көтөр ааллары харыстыыр, дьон куттала суох айанын мэктиэлиир үрдүк аналлаах дьон. Туйаара, Иван Михайловтар — «Хотугу-Илиҥҥи Сибиир аэронавигациятын» Ньурбатааҕы салаатын эдэр эрээри, номнуо уопуттаах, солбуллубат үлэһиттэрэ.
edersaas.ru
Дьиэ кэргэн — дьол уйата
Бу ыалы кытта билсэн, ыалдьыттаан, дьиэ кэргэн олоҕун, кинилэр дьоллорун тус кистэлэҥин наллаан олорон ыйыталастым. Биллэрин курдук, эр киһи уонна дьахтар көрүүлэрэ, толкуйдара атын-атын буолар. Онон Туйаараны дьиэ кэргэнин, олоҕун аргыһын туһунан кэпсииригэр көрдөстүм. Туйаара Михайлова — үлэтинэн радиодиспетчер:
— Ванялыын иккиэн Убайааҥҥа ыаллыы олорон, бииргэ оонньоон улааппыппыт. 2007 сыллаахха ыал буолан, үс оҕону төрөттүбүт. Кэргэним иллэҥ кэмигэр аҕатыттан бэриллибит талаанынан уһанар — тимиринэн олбуордары, мангаллары оҥорор уонна тутууга үлэлиир. Уһанар кэмигэр миэхэ хайаан да көрдөрөр, сүбэлэтэр.
Мин сакааска туорт оҥорон атыылаабытым алта сыл буолла. Идэбинэн экэнэмииспин, үлэм эйгэтэ атын, оттон сөбүлүүр дьарыгым — туорт астааһын. Былырыыҥҥыттан саҕалаан дьиэ туттан, бу кыһын киирбиппит. Дьиэбит ис бараанын, истиилин барытын кэргэмминээн уопсай сүбэнэн, иккиэн толкуйдаабыппыт.
Бэйэҥ баҕараргынан, кыаххын туһанан, алаһа дьиэҕин тутан, оҥорон таһаарарыҥ наһаа үчүгэй эбит, бу дьиэ кэргэн тутулун бөҕөргөтөр.
Кэргэммин кытта тыл аҥаарыттан өйдөһөбүт, бэйэ-бэйэбитин ситэрсэн биэрэбит, олоҕу көрүүбүт биир. Табаарыскын кэргэн ыллаххына (таҕыстаххына), бигэ туруктаах ыал буолаҕыт дииллэрэ оруннаах дии саныыбын. Биһиги дьиэ кэргэҥҥэ эр киһи, дьахтар эбээһинэстэрэ диэн араарсыы суох. Оҕолорбутун эмиэ биир оннук, тэҥҥэ иитэбит.
Аҕабыт олус минньигэстик астыыр, наһаа асчыт. Саамай сөбүлээн астыыр бүлүүдэтэ — плов. Быйыл ол бүлүүдэтигэр анаан-минээн казан ылынан, нэдиэлэ ахсын хайаан да амсатар. Ону тэҥэ, ис дууһатыттан баҕатыйан, астынан туран, бурдук ас эгэлгэтин эмиэ астыыр.
Айылҕалыын алтыһыы уонна «маамыкай»
— Сынньалаҥмытыгар оҕолорбутун илдьэ муус аннынан балыктыы барарбытын ордоробут. Иккис кылааска үөрэнэр улахан уолбут номнуо аҕатын кытта куска сылдьар. Өссө улахан булка барсар баҕалаах. Аҕабыт бултаан-алтаан кэллэҕинэ, мин Баай Байанай бэлэҕин сыа-сым курдук тутан, түүтүн үргээн, сүлэн, сууйан-тараан көмөлөһөбүн.
Кэргэним бэйэтэ туустаан-тумалаан, араастаан буһарарын сөбүлүүр. Мин онно илии-атах буолан көмөлөһөөччүнэн эрэ сылдьабын. Бары ордук кус миинин сөбүлүүбүт. Киэһээҥи аһылыкка бары остуол тула олорон тото-хана мииммитин иһэн баран, кус хомурҕанын уҥуоҕунан «маамыкайдаһан» оонньуубут. Бу бэрт бэһиэлэй оонньууга ардыгар умнан баран, сарсыарда туран хоппут да баар буолааччы. Кэргэним сааскы, күһүҥҥү куска сылдьарын олус сөбүлүүр. Барарыгар хайаан да Аар айылҕатын аһатарыгар анаан арыылаах алаадьы уонна өйүөҕэ атын бурдук аһын илдьэ тахсар.
Улахан баҕаттан тахсар дьарык
Бэйэм иллэҥ кэммэр, эппитим курдук, туорт оҥоробун. Билигин асчыт элбээн, сакаас киирэрэ аҕыйыы быһыытыйда. Мин үксүн бырааһынньыктарга, үбүлүөйдэргэ анаан улахан сакаастары ылабын. Саамай улахан туорпун Ньурба куорат 20 сылын туолар бырааһынньыгар астаабытым.
Номнуо бэйэм куруук сакаастыыр дьоннордоохпун. Бастаан саҕалыырбар кыыһым кыратыгар төрөөбүт күннээҕи туорду оҥорбутум. Оччолорго өссө интэриниэт суох буолан, ханна эрэ көрбүппүн, истибиппин үтүктэр, туһанар этим. Оннук икки сыл дьарыгыран баран, имбиир бирээнньигин, мастикаттан сибэккини, арааһы оҥорор үөрэххэ дьарыктаммытым. Онтон кэлин «Мастер по муссовым и евро-тортам» диэн үөрэҕи ааспытым. Үлэм симиэнэнэн буолан, өрөбүл күммэр дьарыктанабын. Бэйэм художественнай кылааһы бүтэрбит буоламмын уонна улахан баҕаттан тахсар буолан, табыллар быһыылаах. Киэргэтэрбин, дьону үөрдэрбин олус сөбүлүүбүн.
Кэргэмминээн эбии дьарыктарбыт өссө биир үчүгэй өрүттэрэ диэн — дьону кытта өҥөнү өҥөҕө атастаһабыт. Олус табыгастаах, туһалаах уопут эбит диэн биһирээн сылдьабыт.
Оҕо харчы хантан кэлэрин билиэхтээх
— Кэргэмминээн оҕолорбутун улаханнык атаахтатан ииппэппит. Сыаналаах малы-салы ылары, харчыны көҥүллүк тутталларын бобобут. Холобур, орто уолбут бастакы төлөпүөнүн быйыл бэйэтэ харчы мунньунан ылла. Доруобуйаҕа буортулаах, туһата суох араас минньигэһи мээнэ атыыласпаппыт. Ол оннугар ситиһиилэриттэн көрөн, бырааһынньыктарга, сыл бүтүүтэ тугу баҕарбыттарын, удамыр соҕус сыаналааҕы ылан биэрэбит.
Оҕо кыратыттан харчыны киһи үлэлээн ыларын билэ, сыаналыы үөрэниэхтээх. Оннук санааттан бэлэмҥэ үөрэппэт буола сатыыбыт. Дьиэҕэ бэрээдэк, эрэсиим чааһыгар эмиэ кытаанахпыт. Уолбут дьиэтигэр төлөпүөнүн олох туппат. Ол оннугар таһырдьа оонньуур. Кэпсэтинньэҥ, сытыы-хотуу буолан, доҕотторо баһаам. Кыра уолбут уһуйаан киһитэ буолан, төлөпүөҥҥэ наадыйбат. Оттон кыыспыт кыратыттан бэйэтэ чуумпу, сэмэй, үксүн чөкө олорон уруһуйдуурун сөбүлүүр. Уруоктарын ааҕалларын таһынан, оҕолор бары туспа эбээһинэстээхтэр. Ким эрэ иһит сууйар, ким эрэ дьиэ хомуйар, быыллыыр, тиэргэҥҥэ үлэлиир.
Кини өйөбүлэ суох бэйэбин сатаан санаабаппын
— Иллээх дьиэ кэргэн буолуу сүрүн кистэлэҥэ, мин санаабар, бэйэ-бэйэни сатаан истиһиигэ, убаастаһыыга сытар. Ыал ийэлээх аҕата бииргэ толкуйдуур, биир сыаллаах-соруктаах, бэйэ-бэйэлэригэр сылаас, истиҥ сыһыаннаах буоллахтарына, дьиэ иһэ бигэ туруктанар.
Биһиги Ванялыын күн бүгүҥҥэ диэри сиэттиһэн хаамабыт, бараары-кэлээри сыллаһан атаарсабыт, бэйэ-бэйэбититтэн хайа кыалларынан тэйсибэт буола сатыыбыт. Кини кэргэн да, аҕа да быһыытынан олус үчүгэй, сымнаҕас, кыһамньылаах. Кини өйөбүлэ суох бэйэбин сатаан санаабаппын. Ити буолар, биһиги тапталбыт… Ийэлээх аҕа бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарын оҕолор да көрө-истэ сылдьан, кэнники бэйэлэрэ ыал буолалларыгар олук уурара саарбаҕа суох. Ол курдук оҕолорбутугар бары өттүнэн холобур буола сатыыбыт.
Александра ВАРЛАМОВА.