Уус Алдан улууһа билигин хаһааҥҥытааҕар да улахан болҕомто киинигэр сылдьарын бары билэ-көрө олоробут. Манна быйыл САССР 100 сылыгар түбэһиннэрэн, Саха сирин норуоттарын успуордун ХХХ оонньуулара буолара аҕыйах хонук хаалла.
Билигин улуус олоҕо күөстүү оргуйар, бэлэмнэнии үлэтэ тигинэччи барар. Бииртэн биир тэрээһиннэр, субуотунньуктар, ыраастаныы, хомунуу үлэлэрэ, көрсүһүүлэр, сүбэлэһиилэр, бүтэһиктээх туочуканы туруорар быһаарыылар ылыллар «итии» кэмнэрэ. Кэлии-барыы да сыыдамсыйда. Биһиги эмиэ Эбэбит аһыллаатын кытары Уус Алдан улууһугар Оонньууларга бэлэмнэнии хаамыытын билсэ, ол иһигэр, улуус устуоруйатын, олоҕун-дьаһаҕын, өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар киллэрэ сылдьар кылаатын билсэ тиийдибит.
Үһүс күммүтүгэр Саха сиригэр бастакы космонавтика уонна авиация мусуойунан Арассыыйаҕа тиийэ аатырар-сураҕырар Дүпсүн сиригэр тиийдибит.
Күммүт «Дүпсүн» тыа хаһаайыстыбатын потребительскай переработкалыыр кооперативын уонна бурдугу ыһыынан дьарыктанар урбаанньыт Дмитрий Илларионов бааһынатыгар үлэни-хамнаһы билсииттэн саҕаланна.
Суолбут биллэ үчүгэй. Манна дэлэйдик үүнэр мутукча күөх суугунун быыһынан айаннаан бурдук бааһынатыгар кэллибит. Хаһан баҕарар ыһыы үлэтэ күнтэн-дьылтан тутулуктааҕын, хас биирдии күн былдьаһыктааҕын билэр буолан, көрсүөхтээх дьоммутун аһара өр туппат, үлэлэриттэн улаханнык аралдьыппат санаалаахпыт. Ол эрээри, бачча ыраах кэлэн баран, уот ылар курдук сылдьарбыт хайдах да сатаммат эбит. Хаһаайыммыт да олус элэккэй, элбэх кэпсээннээх-ипсээннээх буолан биэрдэ. Биһигини уруккуттан билэр дьонун курдук күлэ-үөрэ, бэл, дьээбэлэнэ көрүстэ. Оллооҥҥо үлэһиттэр мииннэрин бириличчи буһара турар асчыттара Иннокентий Соловьеву билиһиннэрдэ. Кини үлэһиттэрин күн аайы тотоойу аһынан аһатар биир тутаах киһилэрэ. Иннокентий Соловьев:
«Бу байтаһын сүөһү этин 15 киһиэхэ буһара турабын. Үлэһиттэрбит кэлэн тото-хана аһаан, систэрин көннөрө түһэн бардахтарына сатанар. Маннык аһыыр буоллахтарына күүскэ үлэлииллэр. Эппит барыта бэйэбит гиэнэ: сороҕун ыһыы кэмигэр, сороҕун хомуур кэмигэр сииргэ диэн арааран бэлэмниибит», -– диэн үөрэ-көтө кэпсээтэ.
Кини аһылыгы эрэ хааччыйыынан муҥурдаммат, сиэмэ ыһыллыбытын кэннэ аны күрүө-хаһаа туругун бэрэбиэркэлээһин, оҥоруу эппиэтинэһин сүгэр.
Онтон Дмитрий Илларионов бурдугу ыһыынан дьарыктанар бастыҥ хаһаайыстыбатынан улууска эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэҕэ тиийэ биллэр уопуттаах урбаанньыт. Дойдуга, ол иһигэр биһиги тыаларбытыгар, ыһыллыы-тоҕуллуу, баары үрэйии, тыа үлэтиттэн тэйии кэмнэрэ ааспыттарын кэннэ бу билиҥҥи сирин ылан, эдэрдии эрчимнээх Дмитрий Илларионов сиргэ үлэлииргэ букатыннаахтык быһаарыммыта уонна 14 гектар иэннээх сиргэ бурдугу ыһыынан дьарыктаммыта.
Урбаанньыт билигин элбэх тиэхиньикэлэнэн, үлэһиттэнэн 800-чэкэ иэннээх гектар сири таҥастыыр кыахтаах. Тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр институтун кытары үлэлэһэринэн, ыһар сиэмэтин кинилэртэн ылан, быйыл 450 га сиргэ ыспыт.
Саха киһитин сиэринэн кэпсэтиибитин күн-дьыл туруга хайдаҕыттан саҕалаатыбыт. Бурдук буолагар туран, халлааммыт диэки хантайан көрбүппүт ханан да былыта суох ып-ыраас, күп-күөх. Халлаантан биир да хааппыла таммах түһэн, дьолго, бүгүҥҥү күннээҕи үлэни-хамнаһы атахтыа суох курдук.
“Суол-иис алдьана илигинэ ыһар сиэмэбитин, уоҕурдуубутун барытын бириэмэтигэр аҕалбыппыт. Сиэмэни ыһар кэмҥэ быстах ардахтар түһэннэр ыксата сырытта, ол да буоллар былааммытын толорон эрэбит диэн эрэллээх үлэлии сылдьабыт. Быйылгы былааммытынан 560 га сиргэ ыһыахтаахпыт.
Өлгөм үүнүүнү ылар курдук, ардахтаах сайын кэллэр диэн баҕа санаалаахпыт. Былырыын баччаларга биир да хааппыла ардах түспэтэҕэ, оттон быйыл сирбит сииктээх. Онон санаабыт бөҕөх”, – диэн Дмитрий Васильевич үлэ-хамнас хайдах саҕаламмытын кэпсиир.
Дьэ, уонна үлэни-хамнаһы, үлэлии сылдьар уолаттары кытары кэпсэтэргит ордук буолуо диэн ыһыы киэҥ нэлэмэн бааһыналарыгар икки атахпытынан чиҥник үктэнэрбитигэр эттэ. Онон, аҕыйах күн иһигэр бодоруһа охсубут суоппарбыт Афанасий Валерьянович Афанасьев массыынатыгар олорсон бааһынаҕа тигинэтэн тиийдибит.
Биир бааһынаҕа тиийбиппит Беларус тыраахтардар тохтоло суох тигинэччи үлэлии сылдьаллар. Биһиги бастакы симиэнэ уолаттара үлэлиир кэмнэригэр түбэстибит. Манна сыһыаран эттэххэ, Дмитрий Илларионов хаһаайыстыбатыгар 15 киһи икки симиэнэнэн үлэлиир. Уолаттар кэлбит дьоҥҥо улаханнык наадыйбакка үлэлээбиттэрин курдук үлэлииллэр. Чугас кэлбит тиэхиньикэҕэ чугаһаабыппыт эдэркээн уолаттар кууллаах уоҕурдууну сиэйэлкэлэргэ сүөкүү сылдьаллар. Уоҕурдууну сиэмэни кытта тэҥҥэ ыһаллар.
«Сиртэн аҥаардастыы ылыахха, туһаныахха диэбэккэ, сирбитин эмиэ аһатыахпытын наада. Ол иһин, бу тиэхиньикэ тута минеральнай уоҕурдууну түһэрэ сылдьар, ону ити куулунан аҕалан сиэйэлкэҕэ сүөккээтэ», -– диэн бааһыналаах хаһаайын ыһыы хаамыытын быһааран биэрдэ.
Үлэһит уолаттара бары эдэрдэрэ, үлэҕэ баҕалаахтара харахха быраҕылынна. Сорохторо Мэҥэ Хаҥаластан, Уус Алдан Түүлээҕиттэн, Дүпсүнүттэн төрүттээхтэр, тыа хаһаайыстыбатын техникумун устудьуоннара быраактыкалана сылдьаллар. Ааспыт сылларга сайыҥҥы күрүө тутуутугар эмиэ кэлэн, биригээдэ тэринэн үлэлээбиттэрин хаһаайын махтана аҕынна.
Урукку сиэйэлкэлэрэ олус эргэрбиттэрин, «Кормопроизводство» диэн бырагырааманан тыа хаһаайыстыбатын тэриллэрин ылбыттарын туһунан кэпсиир. Кырдьыга да, сылы аһатар былдьаһыктаах үлэҕэ элбэх тиэхиньикэтэ суох хайдах да сатаммаккын, хорутуулаах үлэ атахтаныан сөп. Холобур, урбаанньыт биир сыл икки сиэйэлкэни ылбыт.
«Көрөргүт курдук, Арассыыйаҕа оҥоһуллубут тиэхиньикэлэр, саппаастара син көстөллөр, сакаастаан ылабыт. Күүскэ уонна ситиһиилээхтик үлэлиэххин баҕарар буоллаххына, эрдэттэн оҥостон, бэлэмнэнэн баран ыһыыга үлэтигэр ылсаҕын. Оччоҕо, этэргэ дылы, күннээҕи былаан толоруллар. Кыһын оҥорон таһаарбыт бородууксуйабытын атыылааһын, олунньуттан саҕалаан ыһыы сиэмэтин ыраастааһын үлэлэрэ эмиэ салҕанан баран иһэллэр», -– диэн кэпсиир.
Уолаттар биир сиргэ тохтоон хаалбакка, тимир көлөлөрүгэр олорсон бааһынаттан бааһынаҕа сыҕарыйа сылдьан үлэлииллэр. Ким эрэ сири тиэрэр, ким эрэ сиэмэ ыһар үлэҕэ эбээһинэстээх.
Кинилэри батыһан аны сири оҥоро сылдьар тыраахтарга түбэстибит. Кырдьыга да, сири тиэрииттэн, кырыс буор хайдаҕыттан үүнүү быһаччы тутулуктанан эрдэҕэ. Ол эбэтэр бу тыраахтырдар төһөнөн эрдэ бүтэллэр да, ыһыы саҕаланан барара буолуо дии саныы турдахпытына, хаһаайын ону таайбыттыы:
«Биһиги кинилэри наһаа куоттара ыыппаппыт. Сир сиигин көтүтэн кэбиһимээри бэйэбититтэн чугас илдьэ сылдьабыт. Сотору, ортотунан нэдиэлэ курдугунан, бытыгыраан тахсыаҕа. Сааскы сииги куоттарымыахха наада, ол иһин күн-дьыл былдьаһык, симиэнэнэн түүннэри-күнүстэри үлэлиибит. Көрөргүт курдук, быйылгы сааскы ыһыы түбүктээх үлэтэ бу чугаһаан кэллэ. Инньэ гынан олус үөрэ сылдьабыт», -– диэн баран Дмитрий Илларионов улаҕата көстүбэт уҥуор бааһынаны астыммыт хараҕынан одуулуу турда.
ххх
Дмитрий Илларионов төрөппүт икки уола кыра эрдэхтэриттэн аҕаларын батыһа сылдьан үлэ араас үөрүйэхтэрин иҥэриммиттэр. Аҕаларын курдук, сири кытта сибээстээх үлэҕэ сыстар, дойдуларыгар олохсуйар курдук тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ буоларга быһаарыммыттар. Илларионовтар улахан уоллара Иван агроном идэтин баһылаан, быйыл магистратураны бүтэрэн, аҕатын уҥа илиитэ буолан үлэ үөһүгэр сылдьар. Сир үрүт араҥатын барытын көрөн-истэн үөрэтэн, уоҕурдуу түһүөхтээх нуорматын быһаарар, сиэйэлкэлэрин эмиэ бэйэтэ салайар. Кыралара Василий — тыа хаһаайыстыбатын техникумун устудьуона, бэйэлэрин хаһаайыстыбаларыгар бииргэ үөрэнэр уолаттарыныын быраактыкалана сылдьар. Кини эмиэ бэһис кылаастан саҕалаан сааскы ыһыыга үлэлэспитинэн барбыт.
«Аан бастаан бааһынаҕа киһи кыраттан саҕалаан сыыйа үөрэнэн иһэр. Ол бэйэлэрин олохторугар туһалыаҕа», -– диэн икки уоллаах уонна биир юрист идэлээх кыыстаах ыал аҕа баһылыга Дмитрий Илларионов үлэһит уолаттарын билиһиннэрдэ.
Ити курдук, Дмитрий Васильевич Илларионов ыһыы хампаанньатын тэрээһиннээхтик ыытан, өлгөм үүнүүнү ыларга дьулуһар. Онуоха кини эдэркээн көмөлөһөөччүлэрин көрөн-истэн, санааларын истэн, маннык уолаттар тыа сирин сайдыытын илиилэригэр ыллахтарына, тыа сирэ инникилээҕэр эрэлбит өссө улаатта. Манна сыһыаран эттэхпинэ, Уус Алдан улууһугар элбэх ыччат (ол иһигэр салайааччылар) куораттан, Бороҕонтон төннөн кэлэн, уһук тыаларга тиийэн үлэлииллэрин олус сэҥээрэ көрдүм. Эбэтэр төрөөбүт сэлиэнньэлэригэр үлэлээн, бэйэлэрин үчүгэй эрэ өттүнэн көрдөрөн, үүнэн-сайдан, улуус киинигэр салайааччынан ыҥырыллыбыттар. Ити курдук, кинилэр улуустарын сайдыытыгар бэйэлэрин кылааттарын эдэр эрдэхтэриттэн киллэрэ сылдьаллар.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ», edersaas.ru
Наталья ПОПОВА уонна ааптар хаартыскалара