Аныгы кэмҥэ оҕону үлэнэн иитии үтүө холобурун Чурапчы улууһун Арыылаах нэһилиэгин олохтоохторо Елизавета, Николай Поповтар көрдөрөллөр. Кинилэр улууска мүөт оҥоруунан дьарыктанар ыал быһыытынан биллэллэр.
Оҕо дьарыктаах буолуохтаах
“Оҕо дьарыктаах буолуохтаах. Үлэлии үөрэммит оҕо тулуурдаах, билиилээх, сатабыллаах. Аныгы кэм оҕото көмпүүтэртэн, төлөпүөнтэн арахпат. Биллэн турар, бириэмэтин көрөн туһаныллыахтаах, оонньонуллуохтаах. Дьарыга суох оҕо итинэн эрэ аралдьытынар. Кыраларыттан уруоктарын ааҕан бүтэрдэхтэринэ, үлэлэрин үмүрүттэхтэринэ эрэ ылаллар, бэйэлэрин оннук хонтуруоллана үөрэммиттэр.
Аҕабыт бүгүрү үлэһит, сымнаҕас майгылаах. Уолаттарын кыраларыттан батыһыннара сылдьан үлэҕэ үөрэтэр. Оттуу баран иһэн аара туу уураллар, төннөн иһэн ылан ааһаллар. Кэллилэр да төгүрүччү олорон балыктарын ыраастаабытынан, кустарын үргээбитинэн бараллар. Оҕолор үһүөн ынаҕы ыыллар, окко тэҥҥэ сылдьыһаллар, кыраларыттан тиэхиньикэҕэ, дьиэ ис-тас үлэтигэр сыстаҕастар. Биир эмэ тулалыыр эйгэҕэ, булка-алка сыһыаннаах тылы өйдөөбөтөхтөрүнэ аҕабыт тыаҕа илдьэ баран көрдөрөн, быһааран биэрэр”, – диэн ыал ийэтэ Елизавета Валентиновна кэпсээнин саҕалыыр.
Бэйэ хаһаайыстыбата
Поповтар оскуолаҕа үөрэнэр үс оҕолоохтор: Витя, Вика – 10-с кылааска, кыра уол Алик 6-с кылааска. Ыал буолаат, маҥнай оҕолор эт-үүт, үрүҥ аһылык хантан кэлэрин биллиннэр диэн ынах, сылгы ииттэн саҕалаабыттар. Николай Иванович бэйэтэ хаһаайыстыба тэриммит. Сыыйа сибиинньэ, тигээйи, коза ылбыттар. Инкубатор атыылаһан кус, хаас, куурусса таһаарбыттар. Саха кууруссата атыылаһан баттаппыттар. Бу барыта оҕо дьарыктаах буоларын туһугар.
Билигин Поповтар 13 ынахтаахтар. Кыралаан эбэн иһэллэр. Маны барытын оҕолорунуун бэйэлэрэ көрөллөр. Үлэһит ыллахха оҕо сэлээнниир, үлэлии, көмөлөһө үөрэммэт диэн ийэлэрэ быһаарар. Дьарыга суох дьиэҕэ олорор оҕо иллэҥ бириэмэтэ үксүүр, оччотугар төлөпүөнтэн ордумуон сөп диэн этэр.
“Былырыыҥҥыттан коза ылан иитэн эрэбит. Үүтэ аҕыйах эрээри, олус туһалаах. Ынахпыт үүтүн туттарабыт, козабыт үүтүн бэйэбитигэр хаалларабыт. Ынах үүтүттэн сүөгэйи кыайан сиэбэт дьон, коза сүөгэйин боруобалаан көрүөхтэрин сөп. Төһө да хойуутун иһин, искэ-үөскэ үчүгэй. Үүтүн аннынан кымыс, суорат оҥоробут. Түүтүн хатан сап өрөөрү кэтэһэбит. Доруобуйаҕа туһалаах диэн бэлиэтии көрбүт, истибит дьыалабытыгар ылсабыт”, – диир.
Сарсыарда уһуктаат, оҕолор салгын сии таарыйа атах сыгынньах куруускаҕа хаптаҕас үргээн киирэллэр, ол кэнниттэн суунан-тараанан баран аһыыллар диэн үөрэ кэпсиир.
Оҕуруот аһын хайдах сиэмэни тылыннарартан саҕалаан буорун бэлэмнииргэ тиийэ барытын билэллэр эбит. Манна барытыгар төрөппүттэриттэн үөрэммиттэр. Сыллата оҕурсу, тыква, кабачок, арбуус, биэрэс, брокколи, моркуоп, сүбүөкүлэ арааһын олордоллор.
Сылгы сиэлин, кутуругун бырахпакка эмиэ туһаҕа таһаараллар. Ол курдук, илин кэбиһэр, браслет, кур, тилэх өрөллөр. Кыыстара туоһунан, оҕуруонан киэргэл арааһын оҥорор эбит. “Оҕо төрөппүттэн көрөн үөрэнэр. Ол иһин үлэҕэ куруук тэҥҥэ илдьэ сылдьар ордук. Уонна үлэ сылаалааҕын билэ улаатар, төрөппүт сыратын өйдүүр”, – диэн ыал ийэтэ быһаарар.
Ыҥырыа – эргиччи туһалаах
– Үөрэтэн көрөн баран үс сылтан бэттэх ыҥырыа иитиитинэн дьарыктанан эрэбит. Быйыл төрдүс сылбыт. Аптекаттан атыылаһар эмпит биири эмтиир, атыны эчэтэр. Онон ыҥырыа иитиэххэ диэн түмүккэ кэлбиппит. Сыыйа билбиппит, ыҥырыа мүөтү эрэ биэрбэт эбит. Забрус өссө туһалаах. Забрус диэн ыҥырыалар бэйэлэрэ дезинфекциялаан иһиттэрэ туоллаҕына сабан кэбиһэр бүрүөһүннэрэ. Оччоҕо мүөт түүнүгүрбэт, сүүһүнэн сыл устата сытыан сөп диэн быһаараллар. Забрус оҥороору сөкүүндэҕэ кынаттарынан 400 төгүл сапсынан, уутун көтүтэн, кып-кыра сиик хаалларан баран бүрүйэн кэбиһэллэр. Аны оҕолорун аһаталларыгар уонна кыстыылларыгар нектары эҥин аҕалан, төбөлөрүнэн баттыалаан, мүөтү кытта буккуйан перга оҥорон хаһааналлар. Бу перга туохтааҕар да элбэх битэмииннээх.
Уопсайынан, мүөтү киһи хаанын плазматыгар тэҥнииллэр. Ол иһин хааны, холестерини ыраастыыр. Аны күһүҥҥү эр киһи тигээйи (трутень) тугу да үлэлээбэккэ, сэргэстэһэ турар ыҥырыа тигээйилэрин буоһатар уонна тута өлөн хаалар. Күһүн олору хомуйан ылан хатаран, бороһуоктаан баран настойка оҥорон сүһүөх ыарыытыттан туһанабыт. Былырыын сэттэ ыҥырыа дьиэтин туруорбуппут. Хаһан да утуйбаттар, көннөрү бытаараллар эрэ уонна сылы эргиччи үлэлииллэр. Саха сиригэр кыһыммыт уһун буолан өлөн хаалыахтарын сөп. Ол иһин өрүү сурунабыт, көрөбүт-истэбит. Быйыл 6-с кылааска үөрэнэр уолбут Алик “Инникигэ хардыы” научнай-практическай кэмпириэнсийэҕэ кыттан өрөспүүбүлүкэҕэ бастакы миэстэни ылла. Оҕолорбут бары көрсөллөр. Кыыспыт баһылаата. Дьарыкпыт туһалааҕын кэпсиир инниттэн кыра кинигэ оҕотун таһаарбыппыт”, – диэн Елизавета Валентиновна тигээйи туһунан төһө баҕарар кэпсиир кыахтааҕын итэҕэтэр.
Сынньалаҥы уонна үлэни тэҥҥэ дьүөрэлээн
Поповтар хаһаайыстыбаларыгар иитэн, оҥорон таһаарбыттарын, үүтү туттарыыттан саҕалаан барытын атыыга туруораллар. Ийэлэрэ кыыстарыгар Викаҕа кыратыттан бисквит оҥоро үөрэппит. Улахан оҕоҕо үөрэттэххэ кыралар улахаттартан көрөн бэйэлэрэ үөрэнэллэр эбит диэн санаатын үллэстэр.
Үлэлээн мунньуммут харчыларынан күһүн от үлэтин үмүрүтээт эбэтэр кыһыҥҥы сынньалаҥҥа дьиэнэн бары соҕуруу баран сынньанар үгэстээхтэр эбит. Төрөппүттэр ханнык баҕарар сынньалаҥ туһалаахтык ааһыахтаах, оҕо сатаан сынньана үөрэниэхтээх диэн өйдөбүллээх буолан Москва, Санкт-Петербург, Сочи түмэллэригэр элбэхтик сылдьыбыттар. Ол быыһыгар кылгас сайыҥҥа муораттан да маппаттар эбит. Аны сынньалаҥ эрэ барыта остуоллаах буолбатаҕын, маҕаһыын кэрийиинэн эрэ муҥурдамматын, киһи култуурунай өттүнэн сынньанары эмиэ сатыахтаах диэн чөл олохтоох төрөппүттэр оҕолоругар кыраларыттан бэйэлэринэн холобур буоларга кыһаналлар. Улахан хаһаайыстыбалаах ыал аҕыйах да күҥҥэ буоллар ити курдук сынньалаҥы уонна үлэни тэҥҥэ дьүөрэлииллэр.
Аны үлэ сайдыы тэҥҥэ барарын туһугар выжиганиеттан, конструктортан саҕалаан дронугар, виртуальнай ачыкытыгар, Xbox оонньуутугар тиийэ атыыласпыттар. Оҕолор иллэҥ кэмнэригэр тиэннистииллэр, баскетболлууллар, хаамыскалыыллар, саахыматтыыллар, хайыһардыыллар. Ону эркиҥҥэ ыйаммыт үгүс мэтээллэрэ туоһулууллар.
Елизавета Валентиновна оҕону иитиигэ ураты көрүүлээх. “Киһи барыта сыыһар, онтон куттанар табыллыбат, ол уруок буолуохтаах. Кэлин олохторугар сыыстахтарына санаа тууйуллуутугар киирбэккэ, санааларын түһэрбэккэ аныгы олох ирдэбилин сиэринэн бэрт түргэнник алҕастарын булан, хатылаабаттарын туһугар үөрэтэбит.
Дьиэҕэ дьыктаан суруйтардахпына, хаһан даҕаны кыһыл уруучуканан алҕастарын ыйбаппын. Тута сөпкө суруйбуттарын эрэ бэлиэтиибин. Тус бэйэм, кыһыл уруучуканан “2” сыананы туруоруу, былыргы өйдөбүл дии саныыбын. Оҕо маҥнай олох, дьон, тулалыыр эйгэ үчүгэйин бэлиэтии көрүөхтээх”, – диэн бигэ эрэллээх.
“Айахтарын ииттэр кыахтаахтар”
“Оҕолорбут ханна да тиийдэллэр, хармааннарын харчытын булалларыгар эрэнэбит – аһылык да астаан, хара үлэни да толорон харчылаһар кыахтаахтар”, – диэн этэр. Кини оҕо дьарыктаах буоларыгар усулуобуйа эрэ тэрийэр ирдэнэрин этэр. Ол курдук, оҕолорун сыаналаах диэн аахсыбакка иистэнэр массыынанан, оһоҕунан, иһитинэн-хомуоһунан, туттар тэрилинэн туох ирдэнэринэн барытынан хааччыйбыттар. Маны көрөн олорон киһи бэйэтэ да ылсыах курдук диэн бэлиэтиир. Баҕаларын туох да иҥнигэһэ суох олоххо киллэрэр усулуобуйалара баар, туох-хайдах оҥоһулларын, ирдэнэрин билэллэр. Устудьуоннуу бардахтарына, ыксал тирээтэҕинэ айахтарын ииттэр кыахтаахтарыгар эрэнэрин этэр.
Түмүк
Кэпсэтиибит түмүгэр Елизавета Валентиновна: “Билиҥҥи кэмҥэ оҕо тыа сиригэр улаатара бары өттүнэн табыгастаах эбит дии санаатым. Ордук уол оҕо айылҕаҕа чугас сырыттаҕына, ис кыаҕа бөҕөргүүр. Төлөпүөн сэрээттэннэҕинэ эрэ үлэлиирин курдук, киһи айылҕаҕа сылдьан ис туругун сэрээттиир, үйэтин уһатар. Ол иһин саха оҕото төрүт үгэһиттэн тэйбэтэ, үрүҥ аһынан аһаан, бэйэ хаһаайыстыбатын этин мотуйара туһалаах.
Оҕону кыра сааһыттан модьуйбакка, ирдээбэккэ үлэҕэ үөрэтэр, батыһыннара сылдьан улахан киһилии барытын быһааран биэрэр ордук. Улаатан дьоллоохтук олордоллор диэн баҕалаахпыт”, – диир.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru