Уон ахсыс-уон тохсус үйэлэргэ ньиэмэс сиригэр Карл Витте диэн таҥара дьиэтин үлэһитэ, аҕабыт олорбута. Кини: «Таҥара киһини барытын тэҥ гына айар. Ол эрэн, сөптөөх иитии түмүгэр, хайа да оҕо ураты сайдыылаах буолар кыахтаах», — диирэ. Ол этиитин бэйэтин уолун, Йоханн Хенрих Фридрих Карл Виттени (1800 сыллаахха от ыйын 1 күнүгэр төрөөбүтэ) «сөптөөхтүк иитэн» көрдөрбүтэ.
Карл Витте бэйэтин кэмигэр сүрдээх сайдыылаах, элбэҕи аахпыт, киэҥ энциклопедическай билиилээх, хас да омук тылын билэр киһи этэ. Уолун, кырачаан Карлы кытта, төрүөҕүттэн араас омук тылынан кэпсэтэн, саҥарда үөрэтэн барбыта. Бэнидиэнньиккэ оҕотун кытта английскайдыы кэпсэтэрэ, Британия суруйааччыларын кинигэтиттэн остуоруйалары, кэпсээннэри ааҕара, английскай алпабыыты үөрэтэрэ. Оптуорунньукка итальянскай тылынан кэпсэтэллэрэ, Италия поэттарын хоһооннорун кырачаан уолугар ааҕара, итальянскай буукубалары грифель дуоскаҕа суруйан баран, уолчаан бэрт кэбэҕэстик өйдүү охсоруттан астынан, ытыһын сууралыыра. Сэрэдэҕэ — французтуу, чэппиэргэ — латыынныы, бээтинсэҕэ — былыргы гректии кэпсэтэллэрэ. Субуотаҕа, өрөбүлгэ, сынньанан, төрөөбүт тылларынан — ньиэмэстии — саҥараллара, суруйаллара, ааҕаллара. Кырачаан Карл 4 саастааҕар ити тылларынан барытынан көҥүл кэпсэтэр, 5 саастааҕар ааҕар-суруйар буолбута.
Карл Витте уон саастаах уолун Йоханн Фридрих Карлы дьоҥҥо-сэргэҕэ көрдөрөр буолбута. Оҕону кыратыттан сөпкө ииттэххэ, такайдахха, хайа да оҕо олус сайдар кыахтааҕын туһунан кэпсииригэр, бэйэтин уопутун үллэстэрэ. Европа дойдуларыгар, ол иһигэр Россияҕа, аһара сайдыылаах оҕо баарын туһунан сурах тарҕаммыта. Хаһыаттарга кырачаан Карл Витте ситиһиилэрин сырдатар буолбуттара. 10 саастааҕар Карл оскуоланы бүтэрэн, Геттинген университетыгар киирбитэ. 1813 сыллаахха латыынныы тылынан философияҕа трактат суруйбута. Муус устар 13 күнүгэр, 1814 с. ол трактатынан философия дуоктарын степенин ылбыта. Онон, аан дойду устуоруйатыгар саамай эдэр наука дуоктара буолбута. Кини бу ситиһиитэ Гиннес ураты ситиһиилэри бэлиэтиир кинигэтигэр киирбитэ.
Философ, юрист Карл Витте юриспруденцияҕа, философияҕа элбэх научнай үлэни суруйбута. Италия, Англия, Франция суруйааччыларын ньиэмэстии тылбаастаан, киһи-аймах культуратын, литературатын сайыннарыыга сүҥкэн кылааты киллэрбитэ.
21 сааһыттан Бреслау университетыгар быраабы, сокуону үөрэппитэ. 23 сааһыгар киниэхэ профессоры иҥэрбиттэрэ. 34 сааһыттан Галле университетыгар үлэлээбитэ.
Карл Витте 83 сааһыгар, үйэтин моҥоон, орто дойдуттан барбыта.
Данте, Боккаччо курдук Италия улуу суруйааччыларын айымньыларын ньиэмэстии тылбаастаан, сиһилии ырытан, умнуллар чинчилээх шедеврдэргэ иккис тыыны биэрбит өлбөт-сүппэт өҥөлөөх.
Кэлин, 19-с үйэҕэ, вундеркинд оҕолору иитэр ньыманы Европа араас дойдуларыгар боруобалаабыттара.
20-с үйэҕэ оҕону кытта төрүөҕүттэн дьарыктанан, сайдар потенциалын лаппа улаатыннарар ньыманы туттан, американскай психологтар, педагогтар балачча ситиһиилэммиттэрэ.
Билигин, 21-ис үйэ бастакы аҥарыгар, оҕо иитиитинэн уһуйан, оскуола эрэ дьарыктанар буолла. Дьиэ кэргэҥҥэ оҕону суотабай төлөппүөн, интернет, Ютуб иитэр. Оҕону кытта анаан дьарыктанар төрөппүт, хомойуох иһин, букатын аҕыйаата. Аныгы төрөппүт оҕотун аһынан-таҥаһынан хааччыйааччыга кубулуйда. Ол иһин вундеркинд оҕо ахсаана лаппа аҕыйаата. Үөрэх хаачыстыбата түһэ турар. Оҕо билиитэ-көрүүтэ клип курдук, систиэлэммэтэх араас информация кэрчиктэриттэн турар дьикти үйэтэ кэллэ. Онлайн, ыраахтан үөрэх чиҥ билиини биэрбэтин билэ-көрө сылдьабыт. Сыллата оскуоланы мэдээлинэн бүтэрэр оҕо ахсаана аҕыйаан иһэр.
Мин бу суруйуубар оҕолорбутун вундеркиннары иитэр систиэмэни дьарыктыаҕыҥ диэн ыҥырбаппын. Ол кыаллара уустук. Саатар, күннэтэ кэпсэтэн, алтыһан, бииргэ кинигэ ааҕан, сөптөөхтүк сайдалларыгар төһүү буолар наадалааҕын ыйабын.
Максим Ксенофонтов, педагогическай үлэ бэтэрээнэ
Хаартыскаҕа: Карл Витте