Владимир Путин: “Ньиэпкэ, гааска саҥа ньыманан үлэлиир кэм кэллэ” (ЫРЫТЫЫ)

Арҕааҥҥы дойдулар киллэрбит араас хааччахтара Арассыыйа экэниэмикэтин үгүс эйгэтигэр оҕустулар эрээри, биир өттүнэн тыа хаһаайыстыбатыгар, ньиэп, гаас эйгэлэригэр тутум үрдээн таҕыстыбыт. Бу туһунан РФ бэрэсидьиэнэ Владимир Путин ньиэп бырамыысыланнаһыгар иллэрээ күн ыыппыт мунньаҕар иһитиннэрдэ.

Стратегия саҥардыллыахтаах

Иллэрээ күннээҕи мунньах туһунан суруйуом иннинэ Владимир Путин бу иннинэ ньиэп, гаас эйгэлэригэр туох саҥаны эппитин ахтан ааһыахха. Кини муус устар 14 күнүгэр бу эйгэлэргэ үлэлиир хампаанньалары, бырабыыталыстыба чилиэннэрин мунньан эмиэ улахан мунньаҕы ыытан турар. Онно кини ньиэби, гааһы тас дойдуга таһаарыыга уустуктар баалларын, бааннар төлөбүрдэрин хойутаталларын ыйбыта. Санатан эттэххэ, бу иннинэ Арассыыйа бэрэси­дьиэнэ ньиэп, гаас эйгэтигэр биир улахан хардыыны оҥорбута. Тас дойдулар Арассыыйа сирин баа­йын атыылаһалларыгар солкуобайынан төлөһөр усулуобуйаларын киллэрбитэ. Инньэ гынан, Арассыыйа кэнэҕэскитин бэйэтин национальнай валютатын аан дойду ырыынагар бөҕөргөтөр биир үктэлгэ тахсыбыта.

Итини таһынан, Владимир Путин бу мунньаҕар Арассыыйа энергетическэй стратегиятын саҥардыы, 2050 сылга диэри уһатан биэрии барыахтааҕын эппитэ. Бу докумуону оҥорууга үс сүрүн пууну ыйбыта. Бастатан туран, Арассыыйа иһигэр бэйэтигэр ньиэп, гаас бородууксуйатын туһаныы күүскэ барыахтааҕын эппитэ. Ол курдук, нэһилиэнньэлээх пууннары гаастааһын тэтимэ өссө күүһүрүөхтээх. Ханна гаас ситимэ тиийбэт сиригэр ыгыллыбыт гааһы туһаныы барыахтаах. Ис ырыынакка ньиэп, гаас бородууксуйата кэмигэр уонна удамыр сыанаҕа тиийиитэ хааччыллыахтаах. Манна сыһыаран Владимир Путин аан дойдуга буола турар балаһыанньаттан бу тутулуга суох буолуохтааҕын бэлиэтээбитэ.

Иккиһинэн, ньиэп, гаас эйгэтигэр тутулла турар уонна былааннаныллыбыт бары эбийиэктэр, ол иһигэр тимир суол, ньиэп, гаас ситимнэрэ, пуортар, олоххо киириэхтээхтэрин туһунан эппитэ. Бу этиитигэр бэрэсидьиэн Уһук Илин, Арктика эрэгийиэннэрин, “Сибиир күүһэ” баараҕай быра­йыакпытын эмиэ ахтан ааспыта.

– Бу бырайыактар бары соҕурууҥҥу уонна илиҥҥи дойдуларга ньиэби, гааһы таһаарыыга төһүү буолуохтаахтар. Ол иһигэр Африка, Латинскай Америка дойдуларыгар, Азия-Чуумпу акыйаан эрэгийиэннэригэр эмиэ. Сибиир арҕаа, илин өттүгэр ньиэп, гаас ситимнэрин тутуу, Арктика, Уһук Илин пуортарын кыамталарын улаатыннарыы, Хотугу муустаах муоранан сырыы, “Сибиир күүһэ” уонна “Сахалин – Хабаровскай – Владивосток” гаас ситимнэрин биир ситимҥэ киллэрии болҕомто киинигэр сылдьыах­таах, – диэн бэлиэтээбитэ Владимир Владимирович.

Европа дойдуларын балаһыанньата

Ыам ыйын 15 күнүттэн арҕааҥ­ҥы дойдулар Арассыыйа ньиэбин, гааһын атыылаһыыларыгар хааччахтары киллэриилэрэ күүһүгэр киирбитэ. Ол эрээри үгүс дойдулар Арассыыйа ньиэбиттэн билиҥҥитэ кыайан аккаас­танар кыахтара суох.

Владимир Путин иллэрээ күн ыыппыт мунньаҕар Евросойуус ити хааччахтары киллэрбитэ бэйэлэрин дойдуларын экэниэмикэтин таҥнары тарда турарын өссө төгүл санатан эппитэ.

– Европа дойдулара билигин Арассыыйа энэргиэтикэтиттэн кыайан аккаастанар кыахтара суох. Ону кинилэр бэркэ диэн билэллэр уонна билинэллэр даҕаны. Ол эрээри сорох дойдулар, төһө да бэйэлэрин экэниэмикэлэригэр ыарахаттары үөскэттэллэр, салгыы хааччахтары киллэрэ тураллар. Ити хааччахтара, дьиҥэр, бэйэлэрин утары үлэлиир. Бастатан туран, биһиги дойдубут утары араас хааччаҕы киллэрэннэр, кэнэҕэскитин Арассыыйа ньиэбиттэн, гааһыттан, чоҕуттан аккаастанабыт диэн декларация таһаараннар, билигин спотовай ырыынакка (ол эбэтэр утары ылсыы-бэрсии ырыынагар) ньиэп сыанатын өрө таһаар­дылар. Иккиһинэн, Европа дойдуларыгар ньиэп бородууксу­йата, чуолаан дизель кырыымчыгыран, ньиэп бэйэтин сыанатынааҕар үрдээтэ. Хомойуох иһин, арҕааҥ­ҥы дойдулар итиннэ барытыгар Арассыыйа буруйдаах диэн биһиги диэки ыйаллар. Үсүһүнэн, Арассыыйа ресурсаларыттан аккаастанан, Европа аан дойду үрдүнэн саамай ыарахан энэргиэ­тикэлээх дойду буолар куттал­лаах. Ити, биллэн турар, нэһилиэн­ньэтигэр да, бырамыысыланнаһыгар да сыанан аҕаабата чуолкай. Билигин да Европа дойдулара бырамыысыланнастарынан атын дойдуларга сабырыйтара олороллор. Кэлиҥҥи сылларга альтернативнай энэргиэтикэни сайыннарыахтаахпыт диэн ньиэби, гааһы, чоҕу намтатыы бэлиитикэтин ыытан, бу эйгэҕэ үлэлии сылдьар үгүс хампаанньа үлэтигэр, этэргэ дылы, көлүөһэлэригэр мас уган биэрэ сылдьыбыттара. Ити барыта аан дойду энэргиэтикэтигэр оҕуста, – диэн бэ­­лиэтиир Владимир Путин.

Манна даҕатан эттэххэ, энэргиэтикэ эйгэтигэр аан дойдуга эмиэ биир тутаах миэстэни ылар Саудовскай Аравия, Катар дойдуларын энэргиэтикэлэрин миниис­тирдэрэ “Доха пуорум” норуоттар икки ардыларынааҕы кэмпириэнсийэҕэ иһитиннэрбиттэринэн, Европаҕа ньиэп, гаас эйгэтигэр кыһалҕа тахсыыта, сыана үрдээһинэ Украинаҕа Арассыыйа анал байыаннай операциятын ыытыан өссө биэс сыл иннинэ бэлиэтэммит. Кинилэр этэллэринэн, Европа “зеленай” бэлиитикэни (тулалыыр эйгэҕэ буортулаах гааһы таһаарыыны кыччатыы бэлиитикэтэ) ыытан, ньиэп эйгэтигэр үлэлиир хампаанньаларыгар инвестицияны киллэрбэтэх, сайыннарбатах. Владимир Путин да этэринэн, ити туох да үчүгэйгэ тириэрдибэт.

Саҥа соруктар

Итини этэн туран, Арассыыйа бэрэсидьиэнэ дойду энэргиэтикэтин сайыннарыыга хас да суолу ыйда. Манна даҕатан эттэххэ, кэлиҥҥи сылларга Арассыыйа ньиэбин бырамыысыланнаһыгар улахан үлэ барда. Ол иһигэр эрэгийиэннэргэ саҥа сирдэр туһаҕа тахсаннар, ньиэп хостооһуна элбээтэ. Итини таһынан эс­­пиэрдэр кэлиҥҥи кэмҥэ Арассыыйа ньиэбин бородууксуйата тупсубутун бэлиэтииллэр. Ол, биллэн турар, бу эйгэҕэ үлэ саҥа ньыматын туттуу, аныгы үйэ сиэринэн үлэни сыыппараҕа көһөрүү, тулалыыр эйгэни харыстааһыҥҥа саҥа технологиялары туһаныы барбытын түмүгэр.

Владимир Путин бу мунньаҕар арҕааҥҥы дойдулар араас хааччаҕы киллэрбиттэрин түмүгэр, ньиэп эйгэтигэр дохуо­ту ылыы үрдээбитин иһитиннэрдэ. Араас хааччахтар, быһыы-отуу киирэ турар кэмнэригэр, биир өттүнэн, ити соһуччу эрээри, күүтүллэр дьыала этэ. Тоҕо диэтэргин, Арассыыйа итиннэ эмиэ олунньуттан туһааннаах миэрэлэри ылынан олорор.

– Буола турар сабыытыйалар күөннэригэр биһиги ньиэп­пититтэн, гааспытыттан ылар дохуоппут үрдээбитин бэлиэ­тиир тоҕоос­тоох. Ол эрээри манна үлэлиир хампаанньалар уоскуйуоххут өссө да эрдэ. Ньиэп ырыынагар билигин урукку курдук үлэлии олорорбут сатаммат. Билиҥҥи баар балаһыанньаҕа олоҕуран ньиэби хостуурбут эрэ тутах, манна биир ситимнээх үлэбитин күүһүрдэрбит наада. Сири-дойдуну чинчийииттэн, ньиэп хостооһунуттан саҕалаан туһанааччыга тиэрдиигэ тиийэ биир кэлим ситим оҥоһуллуох­таах. Онуоха судаарыстыба туох кыалларынан бары усулуобуйаны тэрийиэҕэ. Ол иһигэр ньиэп, гаас тиийиитин боппуруостарын көрүү, тас дойдулар ньиэби, гааһы биһиги харчыбытынан, солкуобайынан, атыылаһар систиэмэлэрин оҥоруу курдук тыын боппуруостарга тиийэ. Итини таһынан ньиэп эйгэтигэр үлэлии сылдьар хампаанньаларга кирэдьиит биэриитэ судургутуйуоҕа, ньиэп бородууксуйатын оҥорон таһаарарга туһуламмыт бырайыактары салгыы өйөөһүн барыаҕа. Манна даҕатан этиэхпин баҕарабын, арҕааҥҥы дойдулар кэнэҕэскитин өссө туох миэрэлэри ылыахтарын сөбүн эрдэттэн ааҕан-суоттаан, кинилэр иннилэринэ хайыҥ охсунан дьаһаныахпытын, бэ­­йэбит туһабытыгар итини барытын эргитиэхпитин наада, – диэн бэлиэтээтэ Владимир Путин.

Түмүк

Билигин аан дойду экэниэ­микэтэ хамсыы турар кэмигэр айылҕа баайын хостоон аһаан­-таҥнан олорор эрэгийиэҥҥэ, биһиэхэ, бу мунньахтар суолталара улахан. Буолаары буолан, билигин Арассыыйа Арктикатын, хоту дойдутун сайыннара, Азия уонна Чуумпу акыйаан кытылын кыйа олорор дойдуларын кытары үлэлэһиини сүрүн боппуруоһунан билиммит кэмигэр.

Манна даҕатан эттэххэ, Саха сирэ сүүс сыллаах үбүлүөйүн ньиэби, гааһы хостооһуҥҥа үчүгэй көрдөрүүлээх көрүстэ. Ньиэби хостооһун сылга 17 мөлүйүөн туоннаҕа, оттон гаас – 13 млрд кубометрга тиийдэ. Ити биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр хаһан да ситиһиллибэтэх кирбии буолар. Бу эйгэҕэ “ИСТА”, “Сибиир күүһэ” курдук Арассыыйа атын эрэгийиэннэрин, тас дойдулары кытары үлэлэһэ олорор баараҕай бырайыактардаахпыт, биллэн турар, итиннэ төһүүс күүс буолаллар. Ил Дархан Айсен Николаев Анал этиитигэр 2024 сылга диэри тыа сирин гаастааһыҥҥа сүрүн болҕомто ууруллуоҕун туһунан этэн турар. “Газпром” хампаанньаны кытары дуогабар түһэрсиитин түмүгэр, 2024 сылга диэри бу сыалга 4,6 млрд солкуобай барыахтаах. Оттон өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн быйыл гаас­тааһыҥҥа 1,4 млрд солкуобай көрүллүбүтэ. Ону таһынан Кыһыл Сыыр гаас ситимин салгыы тардыыга федеральнай бүддьүөттэн 2,8 млрд солкуобай көрүллүбүтэ. Итини таһынан Айсен Сергеевич Анал этиитигэр ыгыллыбыт гааһы туһаныыга соруктары туруорбута.

Аграфена Кузьмина, «Саха сирэ»