Ыаллыы олорор эрэгийиэннэрбитигэр Уралга, Сибииргэ ыам ыйын саҥатыттан улахан баһаардар турдулар. РФ бэрэсидьиэнэ Владимир Путин баһаары бохсууга ыам ыйын 10 күнүгэр быһа сибээһинэн эрэгийиэннэри кытары мунньах ыытта. СӨ Ил Дархана Айсен Николаев мунньахха хас да этии
киллэрдэ.
Биэс эрэгийиэҥҥэ баһаардар
Арассыыйа үрдүнэн быйыл тохсунньуттан саҕалаан 4000 кэриҥэ ойуур баһаара бэлиэтэммит. Ыксаллаах быһыы-майгы миниистирин э.т. Александр Чуприян иһитиннэрбитинэн, билиҥҥи туругунан, 12 тыһыынчаттан тахса гектар сиргэ 101 ойуур баһаара бара турар. Арассыыйа үрдүнэн 49 эрэгийиэҥҥэ баһаары бохсууга анал эрэсиим олохтоммут. Билигин Уралга, Сибииргэ улахан баһаардар бара тураллар. Олус курааннаан уонна 25-30 миэтэрэҕэ тиийэ тыалыран, ыам ыйын 7 күнүттэн ойуур, хонуу баһаардарын таһынан, нэһилиэнньэлээх пууннарга баһаардар турдулар. Ол курдук, Курганскай, Кемеровскай, Иркутскай, Новгородскай, Омскай уобаластарга, Красноярскай кыраайга, хомойуох иһин, киһи өлүүлээх баһаардар буоллулар.
Красноярскай кыраайга ыам ыйын 7 күнүгэр 25-35 миэтэрэҕэ тиийэ күүстээх тыал түһэн, эрэгийиэн 60 нэһилиэнньэлээх пуунугар тута баһаар турбута. Ол түмүгэр 518 олорор дьиэ, 309 хаһаайыстыбаннай тутуу уокка былдьаммыт. Хомойуох иһин, 21 киһи уокка эчэйбититтэн сэттэтэ суорума суолламмыт. Тыһыынчаттан тахса киһи дьиэтэ-уота суох хаалбыт. Губернатор Александр Усс бэлиэтииринэн, күүстээх тыалга авиация кыайан көппөт буолан, “Бе-200” уонна анал бөртөлүөттэр туһаныллыбатахтар, ол оннугар сиринэн ЫБММ, ойуур хаһаайыстыбатын таһынан, ким-туох тиэхиньикэлээҕинэн нэһилиэнньэ барыта тахсан уоту умуруорууга кыттыбыт. Оттон Кузбасска муус устар 15 күнүттэн баһаартан сэрэхтээх буолуу эрэсиимэ биллэриллибит. Тяжинскай муниципальнай уокурук үс бөһүөлэгэр уот турбут. Барыта 98 дьиэ умайбыт, 120 ыал дьиэтэ-уота суох хаалбыт, түөрт киһи уокка былдьаммыт. Омскай уобалаһыгар эмиэ муус устар 8 күнүттэн анал эрэсиим биллэриллибит. Эрэгийиэн 11 оройуонугар улахан тыал түһэн, барыта 63 социальнай эбийиэк алдьаммыт, 143 олорор дьиэ уокка былдьаммыт, икки киһи суорума суолламмыт. Иркутскай уобаласка эмиэ ыам ыйын 7 күнүттэн ыксаллаах быһыы-майгы биллэриллибит, ойуурга тахсыы, бултааһын, балыктааһын быстах кэмҥэ бобуллан турар. Эрэгийиэн 25 оройуонугар бэһис кылаастаах ойуур баһаара бэлиэтэммит. Половино-Черемхово нэһилиэккэ уот баран, алта ыал дьиэтэ, оскуола умайбыт. Братскай оройуонугар 35 даача дьиэтэ умайбыт, икки киһи уокка былдьаммыт.
Барыллаан түмүгүнэн, нэһилиэнньэлээх пууннарга баһаардар барбыт төрүөттэрин күүстээх тыалга уот ситимэ бэйэ-бэйэтин кытары хатыйсыытыттан, ситимҥэ от-мас кэлэн түһүүтүттэн диэн быһаараллар. Ону таһынан, өртөөһүн сыыһа ыытыллыбытыттан, дьон-сэргэ айылҕаҕа тахсан уот оттон баран умуруорбакка баралларыттан эмиэ барар диэн этэллэр. Дойду бэрэсидьиэнэ Владимир Путин ойуур баһаарын умуруорууга эрэгийиэннэр салайааччыларыгар улахан эппиэтинэс сүктэриллибитин, былырыыҥҥы курдук балаһыанньаны таһаарбат наадатын иһитиннэрдэ.
“Улахан эппиэтинэс эрэгийиэннэр салайааччыларыгар”
– Ойуур баһаардарын таһынан, билигин ордук хонууларга, аһаҕас сирдэргэ баһаардар бара тураллар. Нэһилиэнньэҕэ, кыылга-сүөлгэ, экэниэмикэ эбийиэктэригэр кутталы үөскэтэллэр. Мунньах кыттыылаахтарын болҕомтолоругар этэбин: былырыыҥҥы курдук балаһыанньаны таһаарымыахпытын наада, ааспыт сылга саамай уһун уонна күүстээх баһаардар бэлиэтэммиттэрэ. Маннык балаһыанньа кэлиҥҥи сылларга тахса илигэ. Онон үлэни-хамнаһы атыннык салайан ыытыахха, ханна-туох тиийбэтин, туох көдьүүһэ суоҕун көрө сылдьан уларытыахха. Ити бары таһымҥа барытыгар ыытыллыахтаах, – диэн этэр Владимир Владимирович.
Санатан эттэххэ, былырыын федеральнай таһымҥа ойуур баһаарын сэрэтиигэ, бохсууга РФ бэрэсидьиэнэ хас да миэрэни ылыммыта. Бастатан туран, федеральнай бүддьүөттэн эрэгийиэннэргэ үбүлээһин эбиллибитэ. Федерация, эрэгийиэннэр боломуочуйалара тыырыллыбыттара. Манна даҕатан эттэххэ, быйылгы бүддьүөккэ ойуур баһаарыгар барыта 14,2 млрд солкуобай көрүллүбүтэ. Былырыыҥҥыны кытары тэҥнээтэххэ, ити 8,2 млрд солкуобайынан элбэх. Аҥаардас Саха сиригэр 5,6 төгүл үбүлээһин үрдээн, 1,6 млрд солкуобайга тэҥнэспитэ.
Владимир Путин ойуур баһаардарын бохсууга, бастатан туран, эрэгийиэннэр салайааччылара улахан эппиэтинэһи сүгэллэрин өссө төгүл санатан эттэ.
– Быйылгыттан, тохсунньу 1 күнүттэн, саҕалаан хонууга, истиэпкэ, аһаҕас сирдэргэ барбыт баһаардары эрэгийиэннэр, муниципальнай тэриллиилэр бэйэлэрин күүстэрин умуруоруохтаахтар. Бу туһунан анал дьаһал баран турар. Онуоха сөптөөх үбүлээһин барбыта, быйылгы уонна кэлэр икки сыллааҕы бүддьүөккэ ити үбүлээһин көрүллэн турар. “Экология” национальнай бырайыагынан баһаары бохсууга тиэхиньикэлэр, оборудованиелар атыылаһыллыбыттара. Онон эрэгийиэннэргэ билигин сөптөөх дьаһал, үбүлээһин баран турар диэн көрөбүн. Кырдьык, айылҕа күүһэ диэн сөҕүмэр, киһи үөйбэтэх-ахтыбатах өттүттэн күөдьүйэн тахсыан сөп. Ол эрээри биһиги туһааннаах миэрэлэри ылынныбыт дии саныыбын. Ойуурбутун баһаартан көмүскээһин эрэгийиэннэр миэстэтигэр хайдах үлэлииллэриттэн улахан тутулуктаах, кинилэр улахан эппиэтинэһи сүгэллэр, – диэн мунньахха иһитиннэрдэ.
Ону таһынан, кини Ыксаллаах быһыы-майгы министиэристибэтигэр туһаайан: “Ойуур баһаардарыгар тута көмө-тирэх буолуохтааххыт, уот улаатар чинчилээх буоллаҕына, эрэгийиэҥҥэ, муниципальнай тэриллиигэ тута миэстэтигэр тиийэн көмөлөһүҥ, биһиги-эһиги сиргит диэбэккэ”, – диэн этэр Владимир Владимирович.
Баар сокуоҥҥа уларытыылары киллэрии
СӨ Ил Дархана Айсен Николаев мунньахха федеральнай уонна эрэгийиэн бүддьүөтүттэн ойуур баһаарын сэрэтиигэ уонна умуруорууга көрүллүбүт үп салгын тырааныспарынан ойуурдары кэтээн көрүүнү түөрт төгүл, ойуур баһаардарын умуруорууну алта төгүл үрдэппитин бэлиэтээн эттэ. Былырыыҥҥы ойуур баһаардарын түмүгүнэн үс сүрүн суолу ыйда.
– Былырыыҥҥы ойуур баһаардарын түмүктэринэн эттэххэ, былыты хомуйан аҕалан самыыры түһэрии ньымата көдьүүстээҕэ көһүннэ. Бу ньыма былырыын биһиги эрэгийиэммитигэр улахан көмөлөөх буолбута. Самыыры аҕалыыга “Авиалесоохрана” федеральнай тэрилтэттэн кэлбит “Веер” диэн оборудованиелаах анал сөмөлүөт үлэлээбитэ. Маннык анал сөмөлүөттэр “Рослесхоз”, “Росгидромет” тэрилтэлэргэ эрэ бааллар уонна ахсааннара быстар аҕыйах, киһи биэс тарбаҕын эрэ иһигэр ааҕар. Ол иһин билигин бэйэбит бүддьүөппүтүттэн үбүлээһини көрөн, “Ан-26” сөмөлүөккэ анал оборудованиены кэтэрдэн, самыыры аҕалыыга анал тиэхиньикэ бэлэмнии сылдьабыт. Манна “Ростех” корпорация биһиги сайаапкабытынан үлэлэһэ сылдьар. Ити биирэ. Иккиһинэн, былыты хомуйан самыыры түһэрии билиҥҥи сокуонунан ойуур баһаара бардаҕына эрэ көҥүллэнэр. Хонтуруолга илдьэ сылдьар сирдэрбитигэр баһаардар барбаттарын туһугар, эрдэттэн манна самыыры аҕалан түһэрэр наада. Онуоха Ойуур кодексыгар уларытыылары киллэрэр сөп. Үсүһүнэн, эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы уонна федеральнай таһымнаах ыксаллаах быһыыны-майгыны биллэрии механизмын уларытар уолдьаста дии саныыбын, – диэн эттэ.
Александр Козлов Айсен Сергеевич этиитин өйөөн: “Нормативнай базабытын уларытыахпытын наада. Ойуур баһаарын уталыппакка тута умуруорар наада. Онуоха ыксаллаах быһыыны-майгыны биллэрии мэхэньиисимин уларытар сөп”, – диэн иһитиннэрдэ.
Александр Александрович этиитигэр эбэн эттэххэ, былырыыҥҥы баһаарга эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы ыксаллаах быһыы-майгы кыайан биллэриллибэккэ, Саха сиригэр 6,6 мөлүйүөн гектар сир умайбыта.
– Эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы уонна федеральнай таһымнаах ыксаллаах быһыыны-майгыны биллэрэргэ административнай мэһэй суох буолуохтаах. Холобур, былырыын Саха сиригэр ойуурдар умайа турдахтарына, биһиги сокуонунан хайдах да федеральнай көмөнү кыайан ыҥырар кыахпыт суох этэ, Иркутскай уобалас эрэгийиэннээҕи ыксаллаах быһыыны-майгыны биллэрбитин эрэ кэннэ федеральнай көмө кэлбитэ. Ону сэргэ ураты харыстанар сирдэрбит умайдахтарына ЫБММ көмөтүн кыайан ыҥырар кыахпыт суох. Онон муниципальнай таһымҥа баһаар 25 гектар сири сиэтэ да тута ыксаллаах быһыыны-майгыны биллэрэргэ, эрэгийиэн таһымыгар өскөтүн эрэгийиэн бэйэтин күүһүн 70% туһанна да тута биллэрэргэ диэн этиилээхпит. Ону сэргэ ураты харыстанар сирдэргэ баһаары үс күнүнэн умуруорбат түгэҥҥэ – эрэгийиэннээҕи, биэс күн буоллаҕына – эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы, баһаар биир нэдиэлэ уһаатаҕына – федеральнай ыксаллаах быһыыны-майгыны биллэрэргэ, – диэн этэр Александр Александрович.
Түмүккэ
Ил Дархан Айсен Николаев ойуур баһаарын сэрэтиигэ муус устар бүтүүтэ улуус баһылыктарын кытары туспа мунньах ыыппыта. Онно кини ойуур баһаарыгар сүүс бырыһыан бэлэм уонна хонтуруоллуур туһааннаах уорганнартан сэрэтиини ылбатах муниципальнай тэриллиилэри бириэмийэлиир туһунан эппитэ. Ону таһынан ыам ыйын 5 күнүгэр ыыппыт мунньаҕар: “Билигин өрөспүүбүлүкэбит иһигэр баһаар суоҕун кэриэтэ, ол эрээри былырыын ыам ыйын бүтүүтэ саҕаламмыт баһаардар сайыны быһа барбыттара. Онон туһаайан этэбин, кыра эмэ уот тахсар түгэнигэр суһаллык саба тутуҥ”, – диэн иһитиннэрдэ.
Аграфена КУЗЬМИНА