Өрөспүүбүлүкэҕэ төрөөбүт тыл сайдыытын туруулаһааччы — уопастыбаннас диэтэхпинэ, улаханнык алҕаһыам суоҕа. Бүгүҥҥү нүөмэрбитигэр “Ийэ тыл кэскилэ” түмсүү салайааччыта Вилюяна Никитинаны кытта сэһэргэһиэҕиҥ.
“Оҕом сахалыы кылааска тиксибэтэҕэ”
— Вилюна Николаевна, уопсастыбаннай үлэҥ хаһааҥҥыттан, хайдах саҕаламмытай?
— Биллэн турар, туох барыта төрүөттээх. Мин төрөөбүт тылы сайыннарыыга, тарҕатыыга ылсыым ылбычча буолбатах этэ. Оҕом оскуолаҕа киирэригэр, 2011 сыллаахха сахалыы кылааска миэстэ тиксибэтэҕэ. Дьокуускай куоракка олорор саха оҕото баҕатын хоту тоҕо сахалыы кылааска үөрэнэрэ кыаллыбатый, диэн улаханнык соһуйбутум. “Айылгы” уопсастыбаннай тэрилтэ мунньах ыытарын истэн тиийбитим. Онно түмсэн, нэдиэлэҕэ хаста даҕаны мустан быһаарсар этибит. Ити курдук туруорсан, үлэлэһэн ити сыл биэс (7‑с, 17‑с, 29‑с, 31‑с, 33‑с оскуолаларга) эбии сахалыы кылаас арылларын ситиспиппит. Оҕом 17‑с оскуолаҕа киирбитэ.
Биир үтүө күн управлениеҕа тиийбиппэр, биэс үлэһит төгүрүччү олорон: “Эн хайдах буолаҕыный, оҕоҕун сахалыы ииттэххинэ, оҕоҥ инникитин быһаҕын, кыайан сайдыа суоҕа, киин куорат үрдүк үөрэҕин кыһатыгар киириэ суоҕа”, — диэн “өйдөтүү үлэтин” ыытарга холоммуттара. Ону истэн улаханнык дьиктиргээбитим. Хоту сир ыраах, сахалыы тыыннаах нэһилиэгин (Дьааҥы, Арыылаах) оскуолатыгар үөрэннэрбин да, Саха судаарыстыбаннай университетын омук тылын факультетын бүтэрбит, аспирантураҕа үөрэнэр, түөрт тылы билэр киһи быһыытынан оҕо төрөөбүт тылын нөҥүө сайдар диэн бигэ эрэллээх сылдьар буолан, олус соһуйбутум. Биһигини оскуолаҕа химияны бастакы сылларга, ботаниканы, физиканы, уо. д.а. биридимиэттэри букатын саха тылынан, сахалыы учуобунньугунан үөрэппиттэрэ. 10–11‑с кылаастарга эрэ нууччалыы үөрэммиппит. Араас тэрээһиннэргэ, олимпиадаларга көхтөөхтүк кыттарым, миэстэлэһэрим. “Сахалыы үөрэммитим элбэҕи туһалаата” диэн толкуйдаах киһиэхэ ити этиилэр тириим таһынан киирбиттэрэ. Үөрэх эйгэтин үлэһиттэрэ чахчы билбэттэр дуу, эбэтэр соруйан гыналлар дуу, диэн өйдөөбөтөҕүм. Ол тыллар кулгаахпар чиҥник хатанан хаалбыттар. Уопсастыбаннай үлэҕэ ылсыыбар ити икки түгэн төрүөт буолбута. Биэс сахалыы кылаас арылларын ситиһэн баран, киһи туруорустаҕына син табылларын төрөппүттэр билбэттэрин өйдөөбүтүм.
Уһуйааннарга сахалыы бөлөхтөр
— Оттон уһуйааннарга сахалыы бөлөхтөрү элбэтиигэ үлэ хайдах этэй?
— “Айылгы” түмсүүнү (салайааччы Матрена Попова) кытта ити курдук үлэлии сылдьан, аны уһуйааннарга сахалыы бөлөхтөр тиийбэттэрин бэлиэтии көрбүппүт. Оччолорго, уопсайынан, куорат уһуйааннарыгар миэстэ тиийбэтин кыһалҕата сытыытык турара, төрөппүттэр түүннэри тиийэн уочараттыыллара. 2012 сыллаахха уһуйааҥҥа миэстэҕэ тиксибэккэ сылдьар төрөппүттэри кытта булсан, “Туймаада” төрөппүт сойууһа тэриллибитэ. “Ханнык даҕаны тылынан буоллун, сүрүнэ, уһуйааҥҥа миэстэҕэ тиксибит эрэ киһи” диэн кыһалҕалаах сылдьар төрөппүттэргэ сахалыы тыыннаах иитиэҕиҥ диэн ыҥырыы таһаарбыппыт. Ол саҕана төрөппүттэр ортолоругар “билсиинэн быһа киирэллэр”, “миэстэни атыылаһаллар” эҥин диэн санаа баара. Ону көрөр сыаллаах Үөрэх управлениетын иһинэн Кэтээн көрөр сэбиэт тэриллибитэ. Үлэбититтэн көҥүллэтэ-көҥүллэтэ, биэс төрөппүт уочаратынан дьуһуурустубалыырбыт. Онно өссө эбии сахалыы бөлөҕү төһө сэҥээрэллэрин көрөрбүт. Биллэн турар, элбэх оҕоҕо сахалыы бөлөххө миэстэ тиксибэтэҕэ. Айсен Сергеевич Николаев куорат баһылыгынан талыллан баран, сахалыы кылаастары, бөлөхтөрү тэрийиигэ “дорожнай хаарта” диэн оҥорбута. Билигин биирдиилээн төрөппүт сахалыы бөлөххө тиксибэтибит диэн этинэллэр, урут өссө элбэх этэ.
Манна даҕатан эттэххэ, быйыл үөрэххэ киирэр оҕолоох икки төрөппүт санаатын үллэстибиттээх. Дьокуускай куораттааҕы классическай гимназияны түннүктэриттэн өҥөйөн олороллор, прописканан сөп түбэһэллэр. Тустаах гимназияҕа тиийэн оҕобун сахалыы кылааска үөрэтиэхпин баҕарабын диэн сайабылыанньа суруйбуттарыгар, “манна сахалыы кылаас арыллыбат. Сахалыы кылааска биэриэххитин баҕарар буоллаххытына 26‑с оскуолаҕа барыҥ” диэбиттэр. Ити сокуону кэһии курдук дии. Оскуола эрдэттэн ханнык кылаас арылларын быһаарыа суохтаах, сайабылыанньанан арыллыахтаах диэн “Айыы Кыһатыттан” ирдииллэригэр сокуону тутуспуттара. Оттон бу оскуолаҕа?
Ити төрөппүт хайыай, “сахалыыбытын хайдах эмэ дьиэбитигэр бөрөө инибит” диэт, кыһалҕаттан оҕотун нуучча кылааһыгар биэрэр. Төрөппүт барыта өйдөөн, бириэмэтин, күүһүн биэрэн, сыратын уурар буолбатах эбээт.
Уһуйаан саастаах оҕолорго чинчийии
— Билигин туох үлэ барарый?
— Уопсастыбанньыктар буоларбыт быһыытынан, систиэмэлээх үлэ барара уустук эрээри, кыралаан сыҕарыйыы баар. Холобура, ыстатыйалары таһаартыыбыт, араас кэпсэтиилэри, мунньахтары, тэрээһиннэри ыытабыт.
Кэлин тыа оҕолоро төрөөбүт тылларынан саҥарбат буоллулар диэн элбэхтик этиллэр. Онон кыһалҕаны төрдүттэн көрөөрү, чинчийии ыытан саҕалаабыппыт. Тыл билимин хандьыдаата, Гуманитарнай чинчийии институтун старшай научнай сотруднига Нина Иннокентьевна Иванова консультациятынан, психолог, “Ийэ тыл кэскилэ” түмсүү чилиэнэ Аина Гаврильевна Филиппова буолан Хамаҕаттаҕа (Нам улууһа), Маҕараска (Горнай улууһа) миэстэтигэр тиийэн, дьону-сэргэни кытта кэпсэппиппит, ыйытык оҥорбуппут. Чурапчыга тахсыахтаах этибит да, дьаҥ тарҕанан, тохтуу сылдьабыт. Билиҥҥитэ икки нэһилиэги ылан көрдөххө, уһуйаан саастаах оҕолор нууччалыы саҥараллара элбээбит. Оҕолор сахалыы саҥарар курдуктар эрээри, оонньуу сылдьан “пойдем”, “побежим” диэн нууччалыы тыллары тутталлар. Ютуб содула буолуон сөп. Улаханныын-кыралыын, төрөппүттүүн-оҕолуун ютубка, социальнай ситимҥэ олоробут. Оҕо, төрөппүт икки ардынааҕы ситим быһынна, оҕону уопсастыба иитэр, төрөппүт дьайыыта биллэ кыччаата. Ол иһин төрөппүт ону өйдөөн, бастатан туран, бэйэтэ хонтуруолланыах тустаах. Оҕо төрөппүтүн көрөн үөрэнэр.
Бэйэ холобура
— Эһиги дьиэ кэргэн оҕолоргутун хайдах иитэҕит?
— Оҕону кыратыттан сахалыы саҥардыыга үлэлээбэтэххэ, сааһын ааста даҕаны ол кыаллара уустуктардаах. Бэйэм холобурбуттан үллэһиннэххэ, кыыспар үс сааһыгар диэри төлөпүөнү биэрбэтэҕим. Үс аҥаарыттан оҕолортон олус хаалбатын диэн күҥҥэ биэстии мүнүүтэ көҥүллүүрүм. Ол нууччалыы саҥаран барыа диэн кутталтан буолбатах, мэйиитэ сайдарыгар төлөпүөн таһаарар долгуннара мэһэйдиэхтэрин сөп диэн. Уһуйааҥҥа тиийбиппит, саха бөлөҕө эрээри, оҕолор бары нууччалыы эрэ кэпсэтэллэр, ютуб оҕолоро. Уһуйааҥҥа нууччалыы саҥарар, дьиэтигэр сахалыы эрэ кэпсэтэр этэ. Улаатарын саҕана, 5–6 сааһыгар букатын нууччалыыта баһыйаары ыксаппыта. Маныаха албаспыт биир этэ — нууччалыы эттэҕинэ, букатын өйдөөбөтөҕө буоларбыт. Иккиһинэн, кинини кытта сахалыы кинигэ ааҕабын уонна оонньуубун. Сороҕор дьиэ кэргэнинэн бары остуол оонньууларын, ыаллаах, маҕаһыыннаах, оскуолалаах, о. д.а. оонньуубут. Онон оҕобут араас эйгэҕэ кэпсэтэри баһылыыр. Билигин бастакы кылааска үөрэнэр, иҥнигэһэ суох тута тылбаастыыр кыахтаах. Икки тылы баһылаабыт оҕо икки тылынан толкуйдуур үөрүйэхтээх. Дьон сахалыы тылламмыт оҕо нууччалыы сатаан саҥарыа суоҕа дииллэр. Аныгы үйэҕэ хайдах даҕаны оннук буолбат. Тэлэбиисэр, ютуб, туох баар ылар информациялара барыта нууччалыы буолбутун кэннэ, хайдах нууччалыы билиэхтэрэ суоҕай. Билингвизм туһалааҕа аан дойду үрдүнэн дакаастанан турар.
Уолум быйыл 10‑с кылааска үөрэнэр. Араас олимпиадаларга, куонкурустарга, күрэхтэһиилэргэ кыттар, миэстэлэһэр. Оҕом сахалыы үөрэммититтэн күөмчүлэммитэ көстүбэт. Бэйэм эмиэ сахалыы үөрэммит буолан түөрт тылынан судургутук саҥарабын дии саныыбын.
— Дьон “билингвизм” диэни иһиттэхтэринэ, “окошканан посмотрилаа” диэн өйдөбүл үөскүүр.
— Биһиги даҕаны нууччалыы тылы кыбытабыт эрээри, ыраастык сахалыы саҥарарга дьулуһабыт. Оҕо ыраастык саҥарарын хайдах ситиһэбит? Бастатан туран, төрөппүт бэйэтэ нууччалыы-сахалыы буккуйан саҥарымыан наада. Иккиһинэн, оҕо сахалыы саҥарарыгар уу сахалыы, нууччалыы саҥарарыгар төрүт нууччалыы кэпсэтэрин ирдиир ордук. Өйдөттөххө, оҕо барытын ылынар.
Аны кэлин төрөппүттэр оҕобут нууччалыы тылланна, саха кылааһыгар үөрэннэҕинэ ыарырҕатыа, ВПР-ын кыайан туттарыа суоҕа дииллэр. Оннук буолбатах. Оҕо кыра сааһыгар тугу барытын “губка” курдук ылынар кыахтаах. Баҕар, үс тылы үөрэт, үһүөннэрин билиэҕэ. Киниэхэ барыта ыарахан, саҥа. Ама, нуучча тылын үөрэтэр, суоттуур, суруйар уустук буолбатах үһү дуо? Тоҕо эрэ билэллэр эбээт. Ыарахан диэн математикаттан аккаастанан кэбиспэттэр. Саха тыла эмиэ ол кэриэтэ, атын биридимиэттэртэн туох даҕаны уратыта суох. Төттөрүтүн, төрөппүт бэйэтэ ыарырҕатар, сүрэҕэлдьиир, ноҕуруускатын чэпчэтэ сатыыр буолуон сөп.
Биһиги үөрэх кыһаларын, салалталарын, министиэристибэни, тыл сайдыытын салалтатын кытта үлэлэһэргэ бэлэммит.
Куоракка сахалыы үөрэтии
— Үлэлэспитиҥ уонча сыл буолан эрэр. Билигин балаһыанньа хайдаҕый?
— 2011–2014 сылларга үлэ ситиһиилээхтик барбыта. “Дорожнай хаарта” ылыллыбыта, уопсастыбаннас сыл аайы былаан төһө туолбутун туһунан мунньахтыыр этибит. Билигин сахалыы кылаастар син арыллаллар. Ол эрээри, итиннэ биир түгэни бэлиэтиир оруннаах. Сахалыы кылаастары арыйабыт диэн отчуоттууллар гынан баран, саха тылын биридимиэт эрэ быһыытынан үөрэтэр нуучча кылаастарын сахалыы кылаастар ахсааннарыгар киллэрэ сылдьаллар. Биһиги балары хайдах даҕаны саха кылаастара диир кыахпыт суох. Тоҕо диэтэххэ, оҕо нэдиэлэҕэ икки уруок саха тылын үөрэтэн хайдах даҕаны сахатыйбат. Урут сахалыы үөрэтии уонна саха тылын биридимиэт быһыытынан үөрэтии диэн арахсара. Онон ырылхайдык көстөрө, билигин төһө кылаас сахалыы үөрэнэрэ биллибэт. Ол иһин үс көрүҥҥэ (сахалыы кылаас, саха тылын биридимиэт быһыытынан үөрэтэр кылаас, нуучча кылааһа) арааралларын туруорсабыт. Билигин Дьокуускай куоракка сахалыы иитиини-үөрэтиини таҥнары тардар өссө биир өрүт баар: уһуйааҥҥа да, оскуолаҕа даҕаны ылыы электроннай уочаратыгар тылы талыы суох. Ол иһин үөрэх кыһаларыгар тиийдэхтэринэ, “сахалыы кылаас, бөлөх аһыллыбат” диэтэхтэринэ, төрөппүттэр санааларын уларыталлар.
Төрөппүт сийиэһэ
— Оччотугар сахалыы иитии төрөппүттэн тутулуктаах дуо?
— Аҥаардастыы төрөппүттэн эрэ диир табыллыбат. Төрөппүттэн, эйгэттэн (уһуйаан, оскуола) — барытыттан тутулуктаах. Үгүс төрөппүт иитээччи, учуутал тылын, санаатын истэр, ылынар эбит диэн бэлиэтии көрдүм. Кинилэр өйдөтүү үлэтигэр күүскэ дьайар кыахтаахтар. Биллэн турар, “бэйэм билэбин” диир аҕыйах төрөппүт баар. Ол иһин өйдөтүү үлэтигэр учууталлар тыллара тиийимтиэ.
Быйыл сэтинньигэ бөлөҕүнэн арааран, ZOOM-нан төрөппүт сийиэһин тэрийээри сылдьабыт.
Тус бэйэм бары улуустарга төрөппүт түмсүүлэрин ситимин олохтуохпун баҕарабын. Оччотугар туох баар төрөппүттэргэ аналлаах иһитиннэриилэрбитин тарҕатарбытыгар судургу буолуох этэ. Итиэннэ ситим көмөтүнэн балачча хабааннаах үлэни ыытыахха сөп.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru