Аан дойду үрдүнэн COVID-19 диэн ааттаах дьаҥ туруоҕуттан, үрүҥ халааттаах аанньаллар ыарыыны утары охсуһа сылдьаллар. Олор истэригэр Саха сириттэн төрүттээх, Москваҕа Пирогов аатынан университекка аспирантураҕа үөрэнэ сылдьар Виктория Васильева эмиэ баар. Эмчит идэлээх буолан (кардиолог бырааһынан үлэлээбитэ 18 сыл буолла) бу дьаҥ турбутугар ыарыыны кытта охсуһуу инники күөнүгэр сылдьар.
Мин көрдөһүүбүн ылынан, үлэтин быыһыгар “Саха сирэ” хаһыат ааҕааччыларыгар чэпчэкитэ суох, кутталлаах үлэтин туһунан кэпсээтэ.
ТУОХ БАРЫТА – ДЬАҤ УТАРЫ!
Кулун тутар 20 күнүттэн Москваҕа балаһыанньа тосту уларыйбыта. Ол күн мин үлэлиир балыыһабын коронавируһу эмтиир инфекционнай балыыһаҕа уларыппыттара. Биир нэдиэлэ устата элбэх үлэ ыытыллыбыта. Киирэр аан (чистая зона), тахсар сир (грязная зона) оҥорбуттара. Биир нэдиэлэ устата бу саҥа ыарыы туһунан үөрэх ыыппыттара – хайдах таҥнарга, харыстанарга, ханнык ньыманан эмтииргэ.
Быраастары барыларын – сүрэх, харах ыарыыларын, тиис эмтиир буол — “врачи общей практики” буолаҕыт диэн бэлэмнээбиттэрэ. Хас биирдии салааҕа иккилии терапевт бырааһы анаабыттара. Кинилэр сүбэлэринэн, ыйыыларынан-кэрдиилэринэн араас идэлээх быраастар үлэлии сылдьабыт.
Үлэ күнэ сарсыарда 8 чааска саҕаланар. “Кыһыл сир” диэн COVID-таах дьон сытар сирин ааттыыллар, “от күөх сир” – эмчиттэр аһыыр, сынньанар сирдэрэ. Ол онно тахсарбытыгар сыгынньахтанан, дезинфекцияланан баран биирдэ тахсабыт. Анал көмүскэнэр таҥас, ачыкы, мааска барыта тиийэр. Ааспыт нэдиэлэҕэ кытай быраастара уопут атастаһан: хайдах таҥнары, эмтиири сиһилии кэпсээн барбыттара. Кинилэр сүбэлэринэн респиратор иһинэн мааска кэтэбит.
Бастакы нэдиэлэҕэ 12 чаас үлэлиир, 24 чаас сынньанар этибит. Онтон быраастар ыалдьыбыттара, олус сылайаллара, ыраах олорор дьон аҥаардас айаннарыгар 2 чаас барара. Ол иһин гостиницаҕа олохсуттулар, метроҕа диэри массыына илдьэн биэрэр. Билигин 12 эбэтэр 24 чаас үлэлиибит, икки суукка сынньанабыт. Онон үлэбит син чэпчээтэ. Мааска мэһэйдиир, аалар. Алта чааһы быһа төбөҕүн, муннугун ыга туттаран баран үлэлиигин. Быраастар сирэйдэрин аалларан эрэйи көрөллөр.
Хас саҥа киһи киирбитин, ким тахсарын билсэбит уо.д.а. Дьон үксэ бронхопневмония диэн диагнозтах киирэллэр. Бэҕэһээҥҥи туругунан (о.а. муус устар 20 күнүгэр) мин үлэлиир Олег Филатов аатынан Москватааҕы 15 №-дээх балыыһаҕа 1 600 киһи эмтэнэ сытар. Бу аан дойдуга коронавируһу эмтиир саамай улахан балыыһалартан биирдэстэрэ. Ыарыһахтартан 1 400 – икки өттүнэн сэбиргэхтэппит, 800 киһиэхэ анаалыс түмүгүнэн COVID-19 баара бигэргэммит. 150 – реанимацияҕа сытар, 70-ча киһи “искусственная вентиляция легких” (ИВЛ) көмөтүнэн эрэ тыына сытар. Наһаа ыарахан ыарыы эбит. Үгүстэрэ үрдүк температуралаах киирэллэр. Сорохтор чэпчэкитик аһардаллар, атыттар олус ыараханнык.
САХАМ ДЬОНО, ДЬИЭҔИТИГЭР ОЛОРУҤ!
Саҥа методиканан прон-позиция диэни киллэрдилэр. Ыарыһахтары истэригэр 2-3 чаас устата сытыаран, тыҥа үлэтин чэпчэтэллэр. Ол эрэн, бу ньыма барыларыгар көмөлөһөр диэн буолбатах. Аһары эмис, саахарынай диабеттаах дьоҥҥо көмөлөспөт.
Мин көрүүбүнэн, коронавирус араас сирдэргэ атын атыннык киирэр эбит. Биһиги тыйыс дойдубутугар тыҥа ыарыылаах дьон элбэх, ол иһин ыарыы көрбүтүнэн киириэн сөп. Биһиги дьоммут хайдах аһардаллара биллибэт. Онон бар дьоммор туһаайан этиэм этэ – дьиэҕитигэр олоруҥ. Мээнэҕэ эппэттэр – таҥара сэрэҕи сөбүлүүр. Онон кытаатан бэйэҕитин уонна тулалыыр дьоҥҥутун харыстааҥ.
Иммунитеттара мөлтөөбүт – онкологиялаах, тыҥа ыарыылаах, саахарынай диабеттаах уонна сүһүөхтэрэ ыалдьар – ыарыһахтарга киирэр эбит. Сүһүөх ыарыылаах дьоҥҥо туһаайан этиэм этэ – самоизоляцияны тутуһуҥ, дьиэҕитигэр олоруҥ. Онон хас биирдии эрэгийиэҥҥэ дьаҥ атын атыннык киириэн сөп диэн толкуйдуубун. Хас да киһиэхэ көрдүм – сүһүөхтэрэ иһэн, реактивнай артриттаан, сатаан хаампат да буоллулар. Аны ол артриты эмтииргэ туттуллар эмтэр коронавирустаах дьоҥҥо кыайан туттуллубаттар. Ол баар ыарахана. Манна даҕатан эттэххэ, вирус утары эмтэр наһаа күүстээхтэр, икки өрүттээхтэр – биир өттүнэн эмтиир, иккис өттүнэн доруобуйаҕа охсоро элбэх.
Күн аайы эмтиир ньымаҕа уларыйыылар кэлэ тураллар. Үс нэдиэлэ үлэлээн, ыарыһахтар туруктарын кэтээн көрөн, ырытан, сөптөөхтүк эмтииргэ үөрэннибит. Бастакы нэдиэлэҕэ ыарахан этэ – хайдах эмтиирбитин билбэт этибит. Оттон билигин син үөрэннибит. Икки күүстээх антибиотигы биэрэн антибактериальнай терапия диэни ыытабыт. Ааспыт нэдиэлэттэн хааны убатар эми туһанан эрэбит. Малярия утары эми эмиэ туттабыт, Аан дойдутааҕы доруобуйа харыстабылын тэрилтэтин (ВОЗ) сүбэтинэн.
БЫРААСТАР ЭМИЭ ЫАЛДЬАЛЛАР
Балыыһабыт аттыгар саҥа 70 миэстэлээх балыыһа тута сылдьаллар. Бастакы күннэртэн дьон киириитэ аҕыйаабыт курдук буолла эрээри, биир тэҥ таһымҥа сылдьар. Күҥҥэ 150-200 киһи ыалдьан киирэр, эмиэ оччо киһи үтүөрэн тахсар. Бастаан ыарахан туруктаах дьон киирэрэ, билигин орто туруктаах киирэллэр. Олор истэригэр хат уонна төрөөбүт дьахталлар бааллар, 50-ча курдук.
Бастаан тест ылалларыгар сорох дьоҥҥо ыалдьыбатах (отрицательнай) диэн түмүк кэлэрэ, ол эрэн, уопсай туруктара, симптомнара барыта коронавирустаах диэн көрөрбүт. Онтон үһүс анаалыс ылыы кэнниттэн ыалдьыбыт (положительнай) диэн кэлэрэ. Баҕар, хайдах ылалларыттан, тиэйэн илдьэллэриттэн, тестэн бэйэтиттэн да тутулуктааҕа буолуо. Билигин ону үөрэтэ сылдьаллар. Онон тест түмүктэринэн буолбакка, киһи уопсай туругун көрөбүт.
Быраастар эмиэ ыалдьаллар. Мин билэрбинэн, үс сэбиэдиссэйбит ыарыйда. Биһиги салаабытыгар үс быраас, сиэстэрэлэр ыалдьаллар. Ол иһин балыыһабытыгар 40 миэстэлээх эмчиттэргэ салаа арыйдылар. Атын балыыһалартан ыалдьыбыт быраастары “скорайынан” аҕалаллар. Үксүн “двусторонняя пневмония” диэн диагнозтаах кэлэллэр.
Ыарыһахтар эмиэ араастар. Коронавирустан куттанан, өй-санаа өттүнэн баттатар дьон бааллар. Ол иһин суукканы эргиччи психологтар үлэлииллэр. Ону таһынан, фармакологтар бааллар.
Пирогов аатынан университет бастыҥ бэрэпиэссэрдэрэ биһиэхэ көмө буола сылдьаллар. Эмтээһиҥҥэ уларыйыы кэлбитин барытын үчүгэйдик быһааран биэрэллэр. Бэйэбит санаабытын үллэстэбит – бу антибиотик, бу эмп олох туһалаах (эффективнай) эбит диэн. Бииргэ үлэлиир быраастар олус иллээхпит, өйдөһөбүт, хардарыта көмөлөсүһэбит. “Кирдээх” сиртэн тахсарбытыгар таҥаспытын устарбытыгар көмөлөһөр волонтердар бааллар. 12 чаастаах ыарахан үлэ кэнниттэн кинилэр көмөлөрө олус наадалаах буолар.
Бу курдук, саха кыыһа талбыт идэтигэр бэриниилээх буолан, биэрбит Гиппократ андаҕарын толору толорон, сылайары аахсыбакка, дьон олоҕун туһугар үлэлии сылдьар. Оннук буоллаҕа даҕаны, эмчит дьиэ кэргэниттэн төрүттээх киһи. Ийэтэ Мария Афонская 40-ча сыл нарколог бырааһынан, эдьиийэ Ньургуйаана Петровна эмиэ нарколог бырааһынан үлэлииллэр. Оттон уола быраас идэтигэр үөрэнэ сылдьар.
Виктория Петровнаҕа этэҥҥэ үлэлээн, үөрэҕин бүтэрэн, төрөөбүт дойдутугар кэлэригэр баҕара хаалабыт.
Родион Кривогорницын, «Саха сирэ» хаһыат