Виктор Губарев САССР 100 сылын көрсө

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Саха сирэ – бу Ийэ сир үрдүнэн ханна да майгыннаабат тыйыс айылҕалаах уонна 3,1 мөл кв. км сирдээх –уоттаах, итинтэн 40 бырыһыана Полярнай эргимтэҕэ сытар Арассыыйа Федерациятын  ураты субъега.

Быйылгы 2022 сыл устуоруйаҕа киирбит кэккэ бэлиэ дааталаах уонна түгэннэрдээх: муус устар 27 күнүгэр Саха Сэбиэскэй Социалистическай Өрөспүүбүлүкэтин төрүттэммитэ 100 сыла, ыам ыйын 19 күнүгэр – пионерия 100 сыла, балаҕан ыйыгар – Арассыыйа судаарыстыбатын састаабыгар Саха сирэ киириитин 390 сыла.

Билигин биһиги тосту уларыйыы кэмигэр олоробут. Онон бу ааспыт сүүс сыл түгэннэрин эргиллэн көрөн, ити кэмнэри бүгүҥҥү уустук кэмнэри кытта ситимниигин.

Саха сирэ 390 сыл анараа өттүгэр Арассыыйа киэлитигэр киириитэ судаарыстыбабыт кыаҕын бөҕөргөтүүгэ төһүү буолбута. Семен Дежнев, Ерофей Хабаров, Владимир Атласов мантан айаннарын саҕалаабыттара. Нуучча хаһаактарынан  төрүттэммит Өлүөнэтээҕи остуруок Арассыыйа Чуумпу уонна Хотугуу Муустаах акыйаан кытылларыгар тахсарыгар, Америкаҕа уонна Хотугулуу-Илиҥҥи Азия  саҥа сирдэрин баһылааһыны хааччыйбыта. Арассыыйа судаарыстыбата сир баайдаах сири-уоту ылан, балары баһылаан уонна туһанан бэйэтин экэниэмикэтин уонна дойдутун балаһыанньатын бөҕөргөппүтэ.

Олохтоох дьон дьаһаак төлүүллэрэ.  Сырьену эрэ биэрээччи курдук туһаныыттан кыраай оҥорон таһаарыытын сайыннарыы харгыстаммыта.  XVII үйэттэн 1917 сылга диэри Саха сиригэр олохтоох тойотторго  тирэнэн ыраахтааҕы колониальнай бэлиитикэтэ ыытыллыбыта. Ленин ыраахтааҕылаах Арассыыйаны “норуоттар түрмэлэрэ” диэн ааттаабыта. Үс үйэ кэриҥэ бу “норуоттар түрмэлэригэр” Саха сирин норуоттара эмиэ олорбуттара. Ыраахтааҕы баттыгастаах бэлиитикэтэ кыраай экэниэмикэтэ, бэлиитикэтэ уонна култуурата сайдыытын харгыстаабыта, манна 1917 сыллаахха диэри патриархальнай-феодальнай сыһыаннаһыылар уонна полупатриархальнай уонна полуфеодальнай олох бүрүүкээбитэ.

Улуу Өктөөп Социалистическай өрөбөлүүссүйэтэ ыраахтааҕылаах Арассыыйа бары норуоттарын социальнай уонна национальнай өттүнэн баттыырын тохтоппута, ол иһигэр саха норуотун, Хоту дойду аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын – эбэҥкилэри, эбээннэри, юкагирдары, чукчалары, долганнары уонна барыларыгар көҥүл сайдыы суолун арыйбыта.

1917 сылга Саха сиригэр ааҕар-суруйар дьон 2% баара, итинтэн 0,7 % — эдэр көлүөнэ саха интэлигиэнсийэтэ. Онтон сыыйа 1928 сылга үөрэхтээх эр дьон ахсаана — 9,2 быр, дьахтар 2,2 быр. буолбута, онтон 1939 с. үөрэхтээх дьон ахсаана 72,6 быр. диэри тиийбитэ.

САССР тэриллиитин уонна сайдыытын устуоруйата барыта Ленинскэй национальнай бэлиитикэтин, дойду норуоттарын тулхадыйбат доҕордоһууларын чэчирээһинэ этэ. Ол эрээри устуоруйа – бу судургу сыллар, күннэр-дьыллар буолбатахтар. Бу улуу арыйыылар кэмнэрэ. Улуу Өктөөп урукку өттүгэр хаалыылаах Саха сирин норуоттарын физическэй уонна духуобунай эстииттэн быыһаабыта, кинилэри социалистическай сайдыы суолугар үктэннэрбитэ. 1917 сыл сэтинньитигэр Арассыыйа норуоттарын бырааптарын декларацията ылыныллан, эдэр судаарыстыба инники сайдыытын сүрүн бириинсиптэрэ  уонна сыаллара түмүллүбүттэрэ: хас биирдии нация көҥүллүк сайдыахтаах, цивилизация сайдыытыгар тиксэр туһугар тэҥ усулуобуйалар олохтонуохтаахтар. Хотугу норуоттар үрдүк ирдэбиллэрин болҕомтоҕо ылан, Ленинградка анал Хотугу норуоттар институттара аһыллыбыта. Манна төһөлөөх Саха сирин дьоно үөрэхтэнэн, учуонай, уопсастыбаннай диэйэтэл, биллиилээх суруйааччы буолбуттарай!

Автономия көрүҥүнэн

Эдэр, эрчимнээх салайааччылар Максим Аммосов, Платон Ойуунускай, Исидор Барахов, Степан Васильев, Степан Аржаков биир бастакынан Сэбиэскэй Өрөспүүбүлүкэ салайааччыларын иннилэригэр автономия көрүҥүнэн Саха сирин судаарыстыбаннаһын туһунан боппуруоһу көтөхпүттэрэ. Бу саха чулуу уолаттарын ааттарын хотугу өрөспүүбүлүкэбит хас биирдии муннугар билэллэрэ – Муустаах акыйаан кытылыттан уонна Халыматтан, Дьааҥыттан, Өлөөнтөн саҕалаан, Саха сирин соҕуруу кыраныыссаларыгар, Бүлүүгэ, Кыыс Аммаҕа, Дьугдьуурга тиийэ.  Кинилэр атахтарыгар турууларыгар большевик-ленинецтэр, Саха сиригэр сыылкаҕа олорбут  Емельян Ярославский, Серго Орджоникидзе, Григорий Петровскай улахан өҥөлөөхтөр.

Сэбиэскэй Саха сирин бастакы салайааччылара сүҥкэн судаарыстыбаннай уонна политическай диэйэтэллэрэ этэ. Кинилэр саҥа уопсастыба тутулун олохтообуттара, интеллектуальнай кыах, экэниэмикэ, үп-харчы, Саха сирин култууратын уонна наукатын үөскээһинигэр тус кылааттарын киллэрбиттэрэ.

Үрүҥнэри кытта охсуһуу кэмигэр Владимир Ленин уонна Иосиф Сталин көҕүлээһиннэринэн Саха Автономнай Өрөспүүбүлүкэтин тэрийэр туһунан боппуруос быһаарыллыбыта. Сталин тус бэйэтинэн Саха автономиятын тэрийии бопуруоһун салайбыта.

“Саха Автономнай Сэбиэскэй Социалистическай Өрөспүүбүлүкэтин тэрийэр туһунан” декрет 1922 сыллаахха муус устар 27 күнүгэр бэчээттэммитэ. Бу даата Саха сирин устуоруйатыгар САССР национальнай судаарыстыбаннай тэриллии күнүнэн киирбитэ.

Саха норуота улуу сирдьиттэргэ Владимир Ильич Лениҥҥэ, Иосиф Виссарионович Сталиҥҥа, улуу нуучча норуотугар Саха АССР тэрийбиттэрин иһин муҥура суох махтанар.  Саха сиригэр гражданскай сэрии, контрреволюционнай киирсиилэр, пепеляевщина норуот хаһаайыстыбатыгар улахан хоромньуну таһаарбыттара.  Ону барытын тулуйбуппут, кыайан-хотон, эйэлээх тутууга төннүбүппүт.

“Көмүс харчытыттан”

Саҥа олох тутааччылара, Саха сирин туруу үлэһиттэрэ, бырамыысыланнас түргэнник сайдыытыгар бары күүстэрин уурбуттара. 1924 сыллаахха кыһыл көмүһү бырамыысыланнай хостооһун саҕаланан, саха Михаил Тарабукин уонна латыш Вольдемар Бертин Незаметнай үрүйэтигэр тиийбиттэрэ. Кыһыл көмүс аан дойдуга бастакынан Сэбиэттэр дойдуларыгар ДнепроГЭС-и и Магнитканы, фабрикалары уонна собуоттары тутууга көмөлөспүтэ, балар конвейердарыттан дойдуга оҥоһуллубут бастакы тыраахтардар, бульдозердар, массыыналар тахсыбыттара.  Кыһыл көмүһү хостуур бырамыысыланнас САССР индустриятыгар аан бастакы буолбута, Арассыыйа хаһааҥҥыта эрэ хаалыылаах кытыы дойдутугар атаҕар турарга көмөлөспүтэ: өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтэ “көмүс харчытыттан” төрүттэммитэ. Алдан “көмүстээх Донбасс” буолбута. Кыһыл көмүһү хостуур бырамыысыланнас хас да сыллар кэннилэриттэн норуот хаһаайыстыбатын алмааһы хостуур уонна таас чох салааларын тэрийиигэ тирэҕинэн буолбута.  1957 сыллаахха тэриллибит “Якуталмаз” трест — “Джугджурзолото”кыһыл көмүс бырамыысыланнаһын треһин баазатыгар, оттон “Якутуголь” трест – “Якутзолото” холбоһук баазатыгар тэриллибиттэрэ. 1954 сылтан модун кыахтаах алмаас бырамыысыланнаһын тэрийии саҕаламмыта. Алмааһы хостооһун бүгүн даҕаны Саха сирин бүддьүөтүн дохуотугар үбү сүрүн киллэрээччинэн буолар.

20-с ыарахан да сыллар кэмнэригэр Сэбиэскэй Арассыыйа САССР норуотун хаһаайыстыбатын тэрийиигэ бары кыаллары оҥорбута. Өрөспүүбүлүкэҕэ ыҥырыынан үрдүк таһымнаах исписэлиистэр кэлбиттэрэ: Урал, Украина, Казахстан бастыҥ горняктара, Воронежтан, Тамбовтан, Ивановоттан быраастар уонна учууталлар. Кыахтаах тиэхиньикэ дойду тайҕа сиригэр тиэрдиллибитэ. Ыһыырынньыгынан олорбут кыраайга ГЭС уонна ГРЭС үлэлээбиттэрэ.

1925 сыллаахха ССРС Бырабыыталыстыбата Саха сирин Наукаларын академияларынан чинчийиини ыытарга быһаарбыта. Саха сирэ өрөспүүбүлүкэлэртэн бастакынан Сойуус Совнаркомун иннигэр дойдутун чинчийтэрэр туһунан боппуруоһу көтөхпүтэ.

Бу хамыыһыйа үлэтэ дьоһун суолталааҕа, Саха сирин салайааччыларын, чуолаан, ЯЦИК уонна Совнарком бэрэссэдээтэлэ Максим Аммосов, инникини өтө көрүүлэрэ кэскиллээҕэ көстүбүтэ. 24-с этэрээккэ дойду бастыҥ учуонайдара уонна Саха сирин чинчийээччилэрэ үлэлээбиттэрэ.

Өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи Саха сирэ бырамыысыланнаһа суоҕун кэриэтэ этэ. 1913 сылы кытта тэҥнээтэххэ, 1946 сыллаахха баалабай бородууксуйа 106 төгүл улааппыта, онтон 1951 сыллаахха – 217 төгүл.

Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар, 62 тыһыынча уолаттарын фашистары кытта кыргыһыыга атааран баран, өрөспүүбүлүкэ кыайыыны тыылга уһансыбыта уонна салгыы сайдыбыта.  Кыһыл көмүс стратегическай металл буолбута. Аҕа дойду Улуу сэриитин устуоруйатыгар киирбит чахчы: АХШ кыһыл көмүһү тиэйии уонна Аляска-Дьокуускай маршрутунан сөмөлүөттэри ыытыы тэриллибитэ. Лиизининэн 80 тыһыынча бойобуой массыына атыылаһыллыбыта, оттон Баатаҕайга хостонор хорҕолдьунтан буускалары, снарядтары уонна буулдьалары куталлара. “Хас биирдии грамм көмүс – бу өстөөххө охсуу!” – тыылга үлэлээбит кыһыл көмүһү хостооччулар луоһуннара этэ.

Хорсун быһыыларын иһин Саха сирин 25 олохтооҕо “Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун” уонна “Арассыыйа дьоруойа” ааттары ылбыттара. Тыылга таһаарыылаах үлэтин иһин Алдан куоракка “Үлэ Албан аатын куората” аат иҥэриллибитэ. Сэбиэскэй былаас бастакы күннэриттэн Саха сирин үлэһит дьоно быыбардыыр бырааптаммыттара. 1987 сыллаахха ССРС Үрдүкү Сэбиэтигэр Саха сирин дьонуттан 14 дьокутаат, РСФСР Үрдүкү Сэиэтигэр –6, САССР Үрдүкү Сэбиэтигэр – 205 баара. Олохтоох сэбиэттэргэ – 13 тыһыынча дьокутаат.

Арассыыйа туруктаах буолуутугар

1950-1960 сылларга геологтар өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар Менделеев табылыыссатыгар баар алмаас, хорҕолдьун, үрүҥ көмүс, сурьма, вольфрам баайдаах сирдэрин арыйбыттара. Өрөспүүбүлүкэ күүстээх минеральнай-сырьевой баазата тэриллибитэ, бу билигин даҕаны  Арассыыйаҕа туруктаахтык олороругар көмөлөһөр.

1980 сыллаахха 1913 сылы кытта тэҥнээтэххэ өрөспүүбүлүкэ баалабай бородууктата 430 төгүл улааппыта. Өскөтүн ортотунан дойду үрдүнэн хас биирдии хаһаайыстыбаҕа 40 тыраахтар үлэлиир буоллаҕына, өрөспүүбүлүкэ хас биирдии сопхуоһугар ити ахсаана – 70. Научнай-чинчийэр институттар, үөрэх уонна култуура тэрилтэлэрэ кыахтарын толору туһанан үлэлээбиттэрэ.

1975 сылтан Саха сирин соҕуруу өттүнээҕи территориальнай-произодственнай комплексы тэрийии саҕаламмыта, Нерюнгри куорат дьэндэйбитэ. 1976 сыл сэтинньи 2 күнүгэр саамай тыйыс хотугу кыраай сиригэр бастакы пуойас кэлиитин туһунан истибиппит. Саха сирин соҕуруу өттүгэр таас чоҕу хостооммут тимир суол – Амур-Саха сирин ыллыга баар буолбута. Билигин Өлүөнэни туоратар муостаны тутуу боппуруоһа турар.

Сэбиэскэй былаас сылларыгар тыа хаһаайыстыбата бөдөҥ механизацияламмыт салааҕа кубулуйбута. Ол курдук, 1986 сыллаахха баалабай бородууксуйата 1965 сылы кытта тэҥнээтэххэ 57 быр. эбиллибит.

Бырамыысыланнас оҥорон таһаарыытын уопсай кээмэйэ 1986 сыллаахха ааспыт 1940 сылы кытта тэҥнээтэххэ, 43,4 төгүлүнэн улаатта, оттон 1913 сылы кытта – 603 төгүл. Үлэҕэ үрдүк ситиһиилэрин иһин 76 киһи “Социалистическай Үлэ Дьоруойа” ааты ылбыт. САССР дойду сайдыытыгар дьоһун кылаатын, хаһаайыстыбаннай уонна култуурунай тутуу иһин Ленин, Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин уонна Норуоттар доҕордоһууларын уордьанынан наҕараадаламмыта.

Саха сирэ автономия статустанан  социальнай-экэнэмиичэскэй уонна уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй сайдыытыгар дьоһун түмүктэри ситиһэн, тэтимнээхтик сайдар, инники сайдыыга дьулуһар  эрэгийиэнинэн буолла.

1991 сыллаахха нэһилиэнньэ биир мөлүйүөн  киһини куоһарбыта, онтон өрөспүүбүлүкэ Саха Өрөспүүбүлүкэтэ буолбута, бу кэми саҥа судаарыстыбаннас кэминэн биллэрбитэ.

Бүгүн фашизмы, неонацизмы утары киирсии бара турар. Биһиэхэ улахан Сэбиэскэй уопут, Сэбиэскэй дойду уопута, Сэбиэскэй Саха сирин уопута бааллар. Биһиги баларга тирэҕириэхтээхпит.

Виктор ГУБАРЕВ, КПРФ Саха сиринээҕи рескомун бастакы сэкирэтээрэ.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0