«Саха сирэ» хаһыат ааҕааччылара «Виктор Эверстов түһэриилэрэ» диэн илии баттааһыннаах хаартыскалары ааспыт сылларга мэлдьи көрөллөрүн өйдүүр итиэннэ бу кэнники сылларга кинини сүтүктээбит буолуохтаахтар. Виктор Викторович биһиги хаһыаппытыгар уонтан тахса сыл устатыгар бэрт айымньылаахтык үлэлээбитэ итиэннэ 2015 сыл сайыныттан Кэбээйи улууһун хаһыатын эрэдээктэринэн ананан үлэлии сылдьар. Кини кэпсээнин истиэҕиҥ.
edersaas.ru.
Үс тылынан тахсар хаһыат
Кэбээйи улууһун биир уратытынан манна араас омуктар сүрдээх иллээхтик-эйэлээхтик олороллор. Сүрүннээн сахалар, нууччалар уонна төрүт олохтоох хотугу омуктар. Ол иһин хаһыаппыт нэдиэлэҕэ иккитэ, нууччалыы уонна сахалыы тахсар, итини таһынан кыбаарталга биирдэ эбээн тылынан бэчээттэнэр сыһыарыы баар.
Толору ааппыт-суолбут «Кэбээйи улууһун “Дабаан” хаһыата аптаныамынай тэрилтэ” диэн, үбүлээһиммит 40 %-ын бэйэбит киллэриниэхтээхпит. Онон эрэдээктэр биир сүрүн кыһалҕатынан үбү-харчыны булуу, элбэх сакаас киирэрин хааччыйыы буолар. Төлөбүрдээх өҥөнү оҥорууга үлэлии сатыыбыт, паапкалары, былааҥкалары бэчээттиибит. Улуус дьаһалтата хаһыаты сүрдээҕин өйүүр, ол курдук былырыын хайа да сыллааҕар элбэх сакааһы биэрбитэ.
Кинигэҕэ сакаас син киирэр. Быйыл биир дойдулаахпыт, норуодунай суруйааччы Николай Лугинов биэс кинигэни, кэпсээннэрин хомуурунньуктарын, таһааттаран эрэр. Ону таһынан, суруйааччы Константин Эверстов икки кинигэтин бэчээттиэхпит. Бу барыта улууспут дьаһалтатын көмөтүнэн оҥоһуллар.
Сорукпут – ааҕааччыны элбэтии
Эһиил хаһыаппыт 75 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтиибит. Ону көрсө бастатан туран, сурутааччыбыт ахсаанын элбэтэргэ үлэлиибит. Сэбиэскэй былаас сылларыгар бэчээт уоргана нэһилиэнньэ уон бырыһыанын хааччыйарын ирдииллэрэ. Ол үгэһи тутуһан, хаһыаппыт тирааһын 1 тыһ. 300-скэ тиэрдэргэ кыһаллабыт.
Маныаха сүрүн оруолу хаһыаты ааҕааччыга тириэрдии ылар. Улуус кииниттэн, Сангаар бөһүөлэгиттэн, нэһилиэктэри кытары сырыы кыһыҥҥы өттүгэр үчүгэй, саас-күһүн суол быстар буолан, буоста мунньулла-мунньулла сөмөлүөтүнэн таһыллар, ол түмүгэр хаһыат хойутуур буолан, нэһилиэктэр аанньа суруппаттар. Онуоха холоотоххо, хаһыаты тахсыбыт күнүгэр тутар Сангаар олохтоохторун суруйтарыылара быдан үчүгэй. Үс тылынан тахсар, социальнай суолталаах хаһыат буоламмыт, субсидия көрүллэн, сыанабыт дьиҥинэн удамыр. Ити иһин, мин үлэбин бастатан туран, буостаны кытары сөҥнөһөн хаһыат тиэрдиллиитин боппуруоһун быһаарыыга, иккиһинэн уопсастыбаннай кэрэспэдьиэннэри кытары үлэни күүһүрдүүгэ үлэлээбитим. Онон Кэбээйигэ уонна Сэбээн Күөлгэ кыра төлөбүргэ да буоллар, дуогабарынан икки киһини үлэлэтэ сылдьабыт, атын нэһилиэктэргэ баар уопсастыбаннай кэрэспэдьиэннэрбитин төһө кыалларынан өйүү сатыыбыт, сорудах биэрэн матырыйаал суруйтарабыт. Ол түмүгэр, нэһилиэктэр бары хабыллан сырдатыллар буоллулар.
Баһылыктар бэртээхэй бачыымнара
Маннык үлэ түмүгэр нэһилиэктэр хаһыакка суруйтарыылара син тубуста. Улахан тэрилтэлэр салайааччылара бэтэрээннэригэр хаһыаты суруйтарар үгэстэрэ олохтонно. Нэһилиэктэр да баһылыктара ону өйөөн, кыһыҥҥы өттүгэр суруйтарыы куһаҕана суох буолла. Ол эрээри, суол быстыбыт кэмигэр төттөрү түһэн хаалар. Дьэ маннык кэмҥэ нэһилиэнньэни хаһыатынан хааччыйыыга I Лүүчүн дьаһалтатын баһылыга Николай Левин үчүгэй бачыымы оҥордо. Принтер атыылаһан, биһиги версткаламмыт хаһыаты электроннай буостанан ыытарбытын таһааран, Баҕадьы уонна Арыылаах олохтоохторугар күнүнэн тарҕатар. Инньэ гынан, бу нэһилиэк олохтоохторо улуус сонунун, туох уларыйыы тахсарын барытын истэ-билэ олороллор. Маннык баһылыктарга мэлдьи өйөбүл буолуохпутун наада.
Улууска оптоволоконнай сибээс киллэриллэн, сибээспит тубустаҕына, электроннай сурутууну күүһүрдүөхпүт. Билигин сүүстэн тахса киһи электроннай сурутуунан туһанар. Кинилэр ханна баҕарар, саамай ыраах нэһилиэккэ олорон эбэтэр уоппускаларыгар Хара Муораҕа да сыламныы сылдьан, улуустарын хаһыатын тахсыбыт күнүгэр ааҕаллар.
Собобут бэлиэлээх буолуоҕа
Биһиги улууспут көмүс хатырыктааҕынан аатырар эрээри, ол собобут туох да логотиба, анал бэлиэтэ суох атыыланар. Инньэ гынан, ырыынакка собо барыта Кэбээйи киэнэ аатырар. Итини туоратар итиэннэ типографиябытын бөҕөргөтөр сыалтан, кэлэр кыһынтан саҕалаан, «Кэбээйи собото», «Ньидьили собото» диэн суруктаах-бичиктээх, араас кээмэйдээх мөһөөччүктэри уонна кууллары оҥорууга киириэхпит.
Бэчээттиир тэрили сакаастаан турабыт, кэлэрин кэтэһэбит. Бу бырайыагы «Кэбээйи собото» кэпэрэтиип бэрэссэдээтэлэ Галина Лебедева өйүүр. Онон бары бииргэ ылсан үлэлээтэхпитинэ, хамсааһын тахсыа.
Айар талааннаахтар түмсүүлэрэ
Кэбээйи сириттэн элбэх суруйааччы үүнэн-үөскээн тахсыбыта. Эһиил төрөөбүтэ 100 сыллаах үбүлүөйэ бэлиэтэнэр Тимофей Сметанин, саха норуодунай суруйааччыта Николай Лугинов, эбээн норуодунай суруйааччыта Андрей Кривошапкин, нуучча суруйааччыта Владимир Федоров, Иван Иннокентьев, Евдокия Иринцеева-Огдо. Икки суруйааччы улууска олорор, Кэбээйигэ – поэт Иосиф Кобяков, Чагдаҕа – прозаик Константин Эверстов. Кинилэргэ тирэҕирэн, нэһилиэктэрдээҕи айар түмсүүлэрбитин киинниир инниттэн кэммиэрчэскэйэ суох холбоһугу тэриннибит. Салайааччынан Иосиф Кобяков талыллан, үлэтин саҕалаата. Быйыл холбоһук Устаабын оҥорон, регистрациялата сатыахпыт уонна граннарга кыттарга үлэлэһиэхпит.
Бэрт интэриэһинэй бырайыактар бааллар. Холобур, Таас Тумуска, Өлүөнэ Эбэ үрдүгэр, кэрэ айылҕалаах, сынньанарга да, балыктыырга да табыгастаах сиргэ турар базаны туһанан, сайын лингвистическэй лааҕыры тэрийэн, суруйааччылары ыҥыран, дьоҕурдаах оҕолору тылы-өһү туттууга, уопсайынан, айар үлэ маастарыстыбатыгар дьарыктыахха сөп. Бу санааны суруйааччылар биһирииллэр, улууспут өйүүр.
Хаһыат – улуус олоҕун кэрэһитэ
Кэбээйи улууһун хаһыата 1944 сылтан тахсар. Бу кэмтэн ыла сахалыы “Дабаан”, нууччалыы “Кобяйский вестник” хаһыаттар улуус дьонугар-сэргэтигэр арахсыспат аргыс, ыарахан да, өрөгөйдөөх да кэмнэргэ санааны-оноону, үөрүүнү-көтүүнү үллэстээччи, сүбэһит буолаллар.
Хаһыаты «биир күннээх» дииллэрэ кырдьык, бэҕэһээҥи сонун бүгүн эргэрэр, ол эрээри, сылтан сыл мунньуллан, история кэрэһитэ буолар. Биһиги хаһыаппыт тэриллиэҕиттэн түмүллэн, эрэдээксийэ архыыбыгар хараллан иһэр. Онон, кыраайы үөрэтээччилэр, айар үлэһиттэр, нэһилиэктэрин историятын эбэтэр аҕаларын ууһун туһунан кинигэ бэлэмниир дьоннор, араас научнай кэмпириэнсийэлэргэ кыттар оскуола оҕолоро, быһата, улуус ааспыт олоҕун-дьаһаҕын интэриэһиргиир дьон бука бары биһиэхэ кэлэн, хаһыаты хасыһаллар, үлэлииллэр, хаһыаттан араас сибидиэнньэлэри булан үөрэллэр-көтөллөр.
Дьэ ити иһин, билигин интэриниэт, саайт төһө даҕаны сайынналлар, бэрэбиэркэлэммит чахчыларга олоҕурар итиэннэ олоҕу-дьаһаҕы, үлэни-хамнаһы сырдатар кумааҕы хаһыат үүнэ-сайда туруохтаах.
Раиса Сибирякова, “Саха сирэ» edersaas.ru.