Вацлав Серошевскай: “От үүнүүтэ буолбакка, оттооһун улахан суолталаах”

Биһиги, сахалар, былыргы үйэлэр улаҕаларыттан хороҕор муостааҕы, сыспай сиэллээҕи ииттэн, онон иитиллэн олорор омук быһыытынан, сайыҥҥы саамай сүрүн дьарыкпыт оттооһун буолар.

edersaas.ru

Саха сиригэр уон икки сыл устата сыылкаҕа олорбут поляк омук чулуу уола Вацлав Серошевскай саха олоҕун-дьаһаҕын, дьарыгын чинчийэн, 1896 сыллаахха Санкт-Петербурга таһаартарбыт «Сахалар» диэн монографиятыгар оттооһун туһунан маннык суруйбута:
—Сахалар үксүлэрэ от охсуутун Борокуоппайаптан эбэтэр өссө хойутаан саҕалыылларын ордороллор. «Бөтүрүөпкэ баайдарга уонна аттакыларга наймылаһан оттуубут. Бэйэҕэ оттуур туһата суох, аһа аҕы­йах, от саҥа тылла сатыыр», — дэһэллэр.
Биэс-алта бии суоннаах, 2,5 кэриҥэ кэтиттээх, балтараа арсыыҥҥа тиийэ уһуннаах сиэрпэ курдук, кылгас уонна токур, мас уктаах саха хотуурунан охсоллор. От охсооччу хотуур угун икки илиитинэн тутан баран, төбөтүн үрдүнэн эргитэр уонна төҥкөс гынаат, үүнэн турар оту төгүрүччү быһа охсор. Ол көннөрү хотуур тэлиититтэн синньигэһэ суох буолар. Уҥа-хаҥас дай­баан охсор дьон эмиэ бааллар, олор суоллара биллэ киэҥ. Үөрүйэх буоллахха, саха хотуурунан сайын устата көннөрү хотуурдааҕар аҕыйаҕа суоҕу охсуохха сөп. Сахалар үчүгэй охсооччу саха хотуурунан биир дэһээтинэ (билиҥҥинэн, биир гектар) сири охсор дииллэр, ол гынан баран көннөрү хотуурунан оҕустахха, оту элбэҕи ылаҕын уонна уһуннук да үлэлээтэххинэ, сылайбаккын.

Оту күнүттэн-дьылыттан, суордуттан уонна хаһан охсуллубутуттан көрөн, үс-түөрт хонукка куурдаллар. Бөтүрүөп саҕанааҕы оту түөрт хонукка, оттон Ыспааһаптан саҕалаан, күһүҥҥүнү икки хонукка сытыараллар, итинтэн хойукку оту биир суукканан кэбиһэллэр. Сүөһү сиир хойуу салаалаах бытархай отун кичэйэн куурдаллар, бэттиэмэни уонна кылыһы соччо хатарбаттар. Боруу кураанах буолан тохто сылдьар, онон куурдубаттар, атын от булкааһа суох буолан, хомуйарга олус табыгаһа суох. Куурбут оту субуулаан баран бугуллууллар. Дьон кыһамньылаах өттө сиргэ сыстыбатын уонна куура турдун диэн бугул анныгар тоһоҕо туруо­рар. Бугул улахана от төһө хаппытыттан уонна ханнык отуттан эмиэ тутулуктаах. Үчүгэйдик куурбут, сиппит оту бөдөҥ гына бугуллууллар, күөх, арыый сииктээх буоллаҕына, бугулу кыра гына оҥороллор. Атын сиртэн көмөҕө наадыйбат ыаллар отторун сороҕун эрдэ, сайын ортото кэбиһэллэр.
Хайа сатанарынан элбэҕи оттоору, от мастыйа уонна хагдарыйа илигинэ, сайын бастакы аҥаарыгар хас биирдии кураан күнү туһанарга кыһаналлар. Кэбиһиигэ кыттыһан үлэлииллэр. Түөрт-биэс бугулу быанан өтүүлээн, сыарҕаҕа тиэ­йэн аҕалан, кэбиһиилээх от таһыгар сүөкүүллэр. Ити курдук тула мунньан баран, кыдаманан ылан быраҕаллар. Кыдамалара ардыгар икки саһааҥҥа тиийэ уһуннаах буолар. Оту кыра гына кэбиһэллэр, ону сыл ахсын уларыппакка, уу ылбат уонна сааскы хаар уута халыйбат үрдүк сиргэ туруораллар. Кэбиһиилээх от түгэҕэр саамай куһаҕан оту уураллар, ол син биир сытыйар уонна хараарар.
Ситэ куурбакка, ардах илитэн инчэҕэй сытар оту даҕаны кэбиһэллэр. Ардыгар кэбиһиилээх от анныгар салгын киирэр көҥдөйүн оҥороллор эбэтэр ортотугар хас даҕаны суон талаҕы угаллар, ол оту сахсатан салгыны киллэрэр. Кэбиһиилээх от умайдаҕына, эмиэ хас да сиринэн көҥдөйдүүллэр. От үрдүн төгүрүк оҥороллор. Үөһэ өттүгэр, аллара уонна ойоҕосторугар курдук, куһаҕан уонна ситэ куурбатах оту уураллар. Онон күөх өттө от ортотугар түбэһэр.
Уһун, тымныы кыһыннаах буоланнар, сахаларга от хомуура бастакы оруолу ылар. Кинилэргэ от үүнүүтэ буолбакка, оттооһун улахан суолталаах. От үчүгэйдик үүнүөн, мэччирэҥ баар буолуон сөп. Ол эрээри, от охсуллан баран эбэтэр бугулунан туран сытыйан туһатыттан тахсар, биитэр кэбиһиллибити халаан уута ылан, от тиийбэт куттала хаһан баҕарар үөскүүр кутталлаах. Онон, сайыҥҥы икки ый сахаларга саамай сындалҕаннаах, былдьаһыктаах үлэ кэминэн буолар. «Сахалар от үлэтин саҕана киһи сөҕүөх олус кыһанан күүскэ үлэлииллэр», — диэн суруйбута Врангель 1820-с сылларга.

Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru