Быйылгы сандал саас Саха сирин олохтоохторугар өссө биир Үлэ Дьоруойун бэлэхтээтэ. Анаан-минээн Варвара Устиновалыын атах тэпсэн олорон кэпсэтээри, болдьоһон-болдьоһон Покровскай куоракка Хаҥаластааҕы ойуур хаһаайыстыбатын дьиэтигэр тиийдим. Варвара Михайловна ис сүрэҕиттэн үөрэн-көтөн көрүстэ. Хайдах эрэ эрдэ билсибит курдукпут, аҕам лесник буолан эбитэ дуу, кинини уруургуу көрдүм. edersaas.ru
ОЛОҔУН ОЛУКТАРА
УСТИНОВА ВАРВАРА МИХАЙЛОВНА
1959 сыллаахха от ыйын 23 күнүгэр Алдан улууһун Канку бөһүөлэгэр төрөөбүтэ.
1976 сыллаахха Бэрдьигэстээхтээҕи орто оскуоланы үөрэнэн бүтэрэр.
1976 сыллаахха Ленинград уобалаһынааҕы Лисинскэйдээҕи ойуур техникумугар үөрэнэ киирбит.
1979 сыллаахха Орто Халыматааҕы лесничествоҕа техник-лесоводунан ананан үлэлээбитэ.
1984 сыллаахха Сибиирдээҕи технологическэй институту үөрэнэн бүтэрбитэ.
38 сыл устата техник-лесоводунан, кылаабынай леснигинэн, лесхоз дириэктэринэн, ойуур тэрилтэтин дириэктэринэн үлэлээтэ.
Хаҥалас улууһугар 1985 сылтан лесничэйинэн үлэлиир.
Кэпсэтэн истэхпитинэ, суотабайа өрө тырылыы түстэ. Кулгааҕар даҕайбакка, улаханнык саҥардарыгар көһөрөн кэпсэттэ. «Варя, Варвара! Үрдүк ситиһиигинэн ис сүрэхпиттэн эҕэрдэлиибин! Эйигинэн киэн туттабын! Маладьыас!», – диэн эр киһи сөҥ куолаһа иһилиннэ. Уруккуттан билсэр дьон быһыытынан олус истиҥник кэпсэттилэр. Уһук Илиҥҥи уокуруктааҕы ойуур хаһаайыстыбатын салайааччытынан өр сылларга үлэлии сылдьыбыт Владимир Коломыцев Краснодар куораттан эрийэн эҕэрдэлээбит.
Ыраахтааҕыттан силистээх-мутуктаах наҕараадалар
Варвара Михайловна хос-хос эһэтэ Яков Шадрин уонна Яков быраата Илья иккиэн Сомов аармыйатын саллааттарыгар аһынан, сылаас таҥаһынан көмөлөрүн иһин, Екатерина II-тан, Павел I-тан уонна Александр I-тан Аннинскай мэтээллэринэн уонна үрүҥ көмүс саабылаларынан наҕараадаламмыттар. Улуу Екатерина II-тан мэтээли уонна похвальнай кырааматаны 1788 сыллаахха ылбыттар. Яковтаах Илья кинээстэр эбит. Кинилэр уу хаан аймахтара Варвара Михайловна Россия Президенэ Владимир Путинтан үрдүк наҕарааданы туппута мээнэҕэ буолбатах. Ол ыраах сыллартан силистээх-мутуктаах, тардыылаах. Варвара Михайловна ийэтинэн Горнай улууһун Солоҕонуттан төрүттээх. Ийэтин өттүнэн аймахтарга 12 олоҥхоһут уонна бэйиэттэр Савва Тарасов, Александр Тарасов бааллар. Ийэтин аҕатын өттүнэн Михайловтар аймахтар күүстээхтэринэн биллэллэр эбит. Кинилэртэн тустуук Контоевтар тыыллан-хабыллан тахсыбыттар. 14 саастаах аҕатын кулаактааһыҥҥа буруйдаабыттар Варвара Михайловна эһэтэ баай оҕонньор өлөөтүн кытта кини 14 саастаах уолун (Варвара аҕатын) кулаактааһыҥҥа буруйдаан, хоту Өлөөн диэки көскө ыыппыттар. 14 саастаах оҕо диэтэххэ, добуоччу өндөс сиппит-хоппут уол эбит. Хоту 25 сыл устата ускул-тэскил сылдьан баран, 40 сааһыгар дойдутугар төннөн кэлбит. Ол кэлэн, бырастыы гыннарар суругу суруйбутун үрдүнэн, ону ылыммакка, салгыы Алдан оройуонугар Конку диэн сиргэ сүлүүдэ хостото утаарбыттар. Ити кэмҥэ ойох ылан ыал буолбут. Михаил доруобуйата мөлтөҕүнэн сүлүүдэ хостооһунугар сылдьыбатах, ойуурга мас кэрдиитигэр үлэлээбит. 49 сааһыгар өлбүт, суох буолбутун 15 хоммутун кэннэ Варвара күн сирин көрбүт. Ийэтэ кинини ойуурга балааккаҕа төрүүрүгэр хаана баран өлө сыспыт. Эбэҥки эмээхсинэ соҕотох тугуттааҕын туттан, ол хаанын сылаастыы иһэрдэн өрүһүйбүт. Ийэтэ барахсан аҕаларын уонча табатын атыылаан баран, биэс кырбас оҕолорун кыбыммытынан Горнай улууһун Бэрдьигэстээҕэр олорор эдьиийигэр тиийбит. Табаларын атыытыттан киирбит 2000 солк. дьиэ туттубут. Муус устартан тутууну саҕалаан балаҕан ыйыгар саҥа дьиэҕэ киирбиттэр. 57 сыл хаарын уулларбыт дьиэни саҥардан оҥорон, билигин да бэрт сэнэх турар.
«Лесник буолуохпун баҕарабын»
1976 сыл сааһыгар орто оскуоланы үөрэнэн бүтэрээри сырыттахтарына, кылаастарын салайааччыта Виктор Андреев ханнык идэни талаары сылдьалларын ыйыппытыгар, Варвара лесник буолуон баҕарарын эппит. Ол ыра санаатын толороору, сайын Ленинградтааҕы ойуур техническэй академиятыгар туттарса тиийбит даҕаны, хомойуох иһин, ылбыт баала кыра буолан, үөрэххэ киирбэтэх. Эдэркээн кыыс салгыы докумуонун Ленинград уобалаһыгар баар Лисинскэйдээҕи ойуур техникумугар биэрэн, эксээмэннэрин этэҥҥэ ааһан, устудьуон буолар. Варвара бэйэтин баҕа өттүнэн үөрэммит буолан, салгыы ханна ананан үлэлиирэ биллибэт эбит. Оччотооҕуга Саха АССР ойуурун хаһаайыстыбатын министиэристибэтин каадыр отделыгар тиийэн үлэ көрдөөбүтүгэр, лесниккэ эр дьон эрэ барсаллар, кыргыттар наадалара суох диэбиттэригэр, улаханнык өһүргэнээччи буолбут. Онуоха сотору лесхоз дириэктэрдэрин кэллиэгийэтэ буолар, онно этэн көрүөхпүт диэн кыыс санаатын алы гыммыттар. Кэллиэгийэҕэ биир сытыы эдэр кыыс үлэ көрдүүр диэбиттэригэр, Орто Халыматааҕы лесхоз дириэктэрэ Кондратий Федоров миэхэ ыытыҥ диэбит. 1979 сыл муус устар 4 күнүгэр Бэрдьигэстээххэ Варвара Орто Халымаҕа анаммытын уонна муус устар 5 күнүгэр Орто Халымаҕа көтүөхтээҕин туһунан тэлэгирээмэ тигинээн тиийбит. Тиийбитигэр, тута үс хостоох кыбартыыраҕа хос биэрбиттэригэр, үс сыл лесниктээн, мас кэрдиитигэр ордер суруйар, Орто Халыма ыраах-чугас сытар нэһилиэктэрин ойуурдарын учаастактарын кэрийэр. Үс сыл үлэлээн баран, Красноярскай куоракка Сибиирдээҕи институкка үөрэнэ барар. 1984 сыллаахха үөрэҕин бүтэрэн, Таатта улууһугар кылаабынай лесничэйинэн ананан алта ый үлэлиир. Ол кэмҥэ Орто Халымаҕа бииргэ үлэлээбит дириэктэрэ Кондратий Федоров Хаҥаластааҕы лесхозка дириэктэринэн ананан кэлбит буолан, 1985 сыллаахха кинини Буотаматааҕы ойуур учаастагар лесничэйинэн ыҥыран ылбыт. 16 үлэһиттээх Буотаматааҕы учаастак салайааччытынан 17 сыл ис сүрэҕиттэн бэриниилээхтик үлэлиир.
17 сыл учаастак салайааччытынан
— Хаҥаласка Буотаматааҕы учаастакка үлэлии тиийэрбэр, 20 гектар иэннээх сиргэ мас сиэмэтин ыһан олордубуппут. Бэс, тиит сиэмэтин бэйэбит хомуйан, Хабаровскайга бэрэбиэркэҕэ ыыппыппытын үчүгэй диэн бигэргэтэн, ону ыспыппыт билигин 4-5 миэтирэ үрдүк мастардаах ойуур буолан силигилээн турар. Көрүөххэ олус үчүгэй, – диэн Варвара Михайловна кэпсиир. – 17 сыл учаастагы салайар кэмнэрбэр үлэ бөҕөтүн үлэлээбит эбиппит. Сыл аайы уҥуохтаах отону хомуйарбыт, талаҕынан сиппиир баайарбыт, ол эбэтэр норуот бүттүүн туһанар малын-салын оҥорорбут. Итини тэҥэ, саамай сүрүн үлэбитинэн сайын устата ойуур баһаарын кытта охсуһуу. 1986 сыллаахха биир киһи дьалаҕайыттан турбут баһаары кытта ыам ыйын 17 күнүттэн балаҕан ыйын 20 күнүгэр диэри тура тэбинэн туран охсуспуппутун, турууласпыппытын адьас умнубаппын. Элэ сэниэбит эстибитэ. Ол баһаар уота 2,5 тыһ. гектар иэннээх ойууру сиэбитэ.
Хаҥаластааҕы ойуур хаһаайыстыбатын дириэктэрэ
– 2002 сыллаахха улууска дириэктэринэн ыҥырбыттарыгар, бастаан утаа аккаастаабытым. Сыл буолан баран, иккистээн төхтүрүйэн ыҥырбыттарыгар сөбүлэһэн, бу үлэлии олоробун. 7 мөл. солк иэстээх тэрилтэни ылбытым уонна 2007 сылга ити ытарчаттан төлөрүйбүппүт. «Өлүөнэ очуостара» паарканы өрөспүүбүлүкэтээҕи суолталаахтан национальнай статуһу биэриигэ элбэх үлэни көрсүбүппүт. Сирин иэнэ тиийбэтин иһин эбии сири биэриигэ уһун унньуктаах быһаарсыы, үлэ ыытыллыбыта. Биллэн турар, билигин да үлэлииргэ уустуктар, кыһалҕалар бааллар. 2003 сыллаахха үлэлии кэлэрбэр Хаҥаластааҕы ойуур хаһаайыстыбатыгар 68 киһи үлэлиир эбит буоллаҕына, билигин 33-пүт. Ити кэмнэргэ өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн ойуур хаһаайыстыбатыгар 1300 киһи тура тэбинэн үлэлиирэ, билигин 350-ча киһи баар. 33 киһиттэн ойуур хаһаайыстыбатыгар быһаччы үлэлээччилэр 18-тар эрэ. 2 мөл. 800 тыһ. гектардаах сири-уоту көрүөххө-истиэххэ диэтэххэ, дьэ, ыарахан. Ордук сайын түүннэри-күнүстэри үлэлиибит.
Сүрүн болҕомтобун эдэр дьоҥҥо уурабын
– Сааһырдым диэн быһаччы этиэх кэриҥнээхпин. Ол иһин, солбуйан хаалыахтаах исписэлииһи бэлэмнээтим. Ол солбуйааччым Михаил Андреев буолар, уонча сыл бу салааҕа үлэлээтэ, балай эмит уопутурда. Бу иннинэ бэлэмнээбит уолаттарбын департамеҥҥа былдьаан кэриэтэ ылбыттара. Бу сырыыга адьас былдьатыам суоҕа. Кэлиҥҥи кэмҥэ ойуур хаһаайыстыбатын үлэтигэр эдэрдэр сыстан эрэллэриттэн олус үөрэбин. Билигин биһиэхэ Константин Потапов, Петр Герасимов, Дмитрий Мартынов бэркэ үлэлии сылдьаллар, кэргэн ылан, дьиэ-уот тэринэн эрэллэр.
СЭМСЭ ТЫЛ
Кондратий Федоров, Хаҥаластааҕы ойуур хаһаайыстыбатын өр сылларга салайбыт дириэктэр, 82 саастаах ытык кырдьаҕас:
— Варвара Михайловна, киһи быһыытынан дьоһун киһи, үлэһит бөҕө, туох баар дьыалаҕа барытыгар ымпыктаахтык-чымпыктаахтык сыһыаннаһар. Үлэтигэр ис сүрэҕиттэн бэриниилээх. Ойуур маһын көҥүлэ суох кэрдээччилэргэ кытаанахтык, суостаахтык сыһыаннаһааччы. Ирдэбили, быраабыланы кэспиттэргэ, ким да буоллун, үрдүк сололоох да буоллун, тэҥник сыһыаннаһан сөптөөх миэрэни ылааччы. Ойуур хаһаайыстыбатын салаатыгар үлэтин Орто Халымаҕа чаҕылхайдык саҕалаабыта уонна онтун ыһыктыбакка билиҥҥэ диэри таһаарыылаахтык үлэлии-хамсыы сылдьарыттан үөрэбин, астынабын.
Александр Тарасов, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru