Былырыын кулун тутар 27 күнүгэр Сэбиэскэй Сойуус икки төгүллээх Дьоруойа, аатырбыт космонавт Валерий Быковскай 84 сааһыгар бу Орто дойдуттан барбыта. Аан дойду үрдүнэн бэһис киһинэн халлаан куйаарыгар көппүт Валерий Федорович 1965 сыллаахха Саха сирин ыччатын үһүс бэстибээлигэр күндү ыалдьыт быһыытынан кэлэ сылдьыбыта.
Куосумас куйаарыгар Валерий Быковскай 1963 сыл бэс ыйын 14 күнүгэр “Восток-5” хараабылынан көппүтэ. Санатан эттэххэ, икки хонон баран, “Восток-6” диэн хараабылынан бастакы дьахтар Валентина Терешкова Сири эргийэ көппүтэ. Быковскай куйаарга биэс суукка устата көппүтэ, ол эбэтэр сылдьыбыт бириэмэтэ 119 чааска тэҥнэспитэ.
1965 сыл бэс ыйын 26 күнүгэр Дьокуускай куоракка Валерий Быковскай кэлбитэ. Кини сэттэ хонуктаах сырыыта киэҥ этэ. Кини өрүс суолун, типография үлэһиттэрин, тутааччылары, учуонайдары кытта көрсүбүтэ. Маны таһынан, оҕолорсайыҥҥы сынньалаҥ лааҕырдарыгар таарыйбыта. Аатырбыт космонавт Мэҥэ Хаҥаласка Ленин аатынан сопхуос ыһыаҕар, Мииринэй алмаасчыттарын, Чернышевскай аатынан уу күүһүнэн барар уот ыстаансыйатын тутааччыларын, Чараҥ табаһыттарын уонна Тиксии пуордун үлэһиттэрин кытта көрсүбүтэ.
54 сыл аннараа өттүгэр Саха сирин хаһыаттара бу улахан түгэн туһунан сиһилии суруйбуттара. Киин куоракка кэлиитин туһунан маннык ахтыбыттара.
“… Иһэр! Иһэр!”
Ити тыл аэропорка мустан тулуйбакка-тэһийбэккэ күүтэн олорбут баһаам элбэх дьону улаханнык үөртэ. Соҕуруу диэки, үөһэ өндөл халааҥҥа, Ил-18 сөмөлүөт килбэҥнээн көһүннэ. Көтөр аал дьоһуннаахтык кэлэн аэропорка түһэр.
Аан аһыллар… Күндү ыалдьыт Саха сирин сылаас-сымнаҕас өҥ буоругар үктэннэ. Валерий Быковскай уонна кинини арыаллыыр дьоннор тыыннаах сибэккилэринэн, мутукчаларынан симэммит аһаҕас массыыналарга олорон куоракка бараллар.
Силбиктээх, ардахтаах, күнэ суох тымныы күн-дьыл турара. Ол да буоллар, ыраахтан көтөн кэлбит күндү ыалдьыты көрсө куорат олохтоохторо бары тахсыбыт быһыылаахтара.
—Кырдьык кэлбит дуо?
—Доҕоор, кырдьык буолумуна, араадьыйанан субу аҕай иһитиннэрдилэр.
—Оччоҕуна хайдах эмэ гынан эрдэ киирэн үчүгэй миэстэҕэ туран ыалдьыппыт мөссүөнүн уу хараҕынан көрөн, этиитин эт кулгааҕынан истэн кэллэрбит, — диэн ол күн элбэх киһи санаабыта.
Валерий Быковскайы аһаҕас массыынаҕа олордон матассыыкыллаах милииссийэ арыаллааннар, куорат устун айаннаабыта. Аэропортан Дзержинскэй, Халтурин, Петр Алексеев, Ленин проспега, Мир уулуссаларынан инньэ, Гимеиҥҥэ тиийэ, быыһа суох, уулуссалары икки өттүлэринэн дьон халҕаһата ыга анньан турар.
Ньиргиэрдээх «Ураа!”, “Айхал!”, “Айхал – Быковскайга!”, “Айхал – куосумас Дьоруойугар!” хаһыы иһиллэрэ. Уулусса икки өттүгэр сэлэлии турбут куорат олохтоохторо сибэкки дьөрбөтүн, кини мэтириэтин уонна эҕэрдэлиир истиҥ тыллаах плакаттары өрө ууммуттар.
Ленин проспегар хаһан да мустубатах элбэх киһи муһунна. Ааһан иһэр массыынаҕа олохтоохтор сибэкки быраҕаллар. Истиҥ эҕэрдэ тыллары этэллэр. Эмиэ “Ураа!” хаһыылар ньиргийэллэр. Итиннэ барытыгар Валерий Федорович истиҥ мичээринэн хардарар.
Олоҥхо дойдутугар — Олоҥхо бухатыыра
1963 сыллаахха Валерий Быковскай уонна Валентина Терешкова көтүүлэрин кэннэ, Софрон Данилов ахтыытынан, саха суруйааччылара истиҥник эҕэрдэлээн, Саха сиригэр ыҥыран телеграмма ыыппыттара.
«Онно суруйбуппут: «Саха сиригэр биһиги бырааһынньыкпытыгар ыһыахха кэлэ сылдьыҥ. Эһигини, хоту дойдуга күндү ыалдьыттары көрсөр үгэспитинэн көрсүөхпүт. Уруй-айхал эһиэхэ, куосумас хорсуннарыгар!”. Ити сурук оччотооҕуга, Москва космонавтары көрсөр күннэригэр, киин хаһыаттарга бэчээттэммитэ. Баҕар, кинилэр ону аахпыттара буолуо…
Саас муус устарга мин Москваҕа космонавтары Павел Беляевы уонна Алексей Леоновы кытта көрсүһүүгэ сылдьыбытым. Онно саха норуотугар анаан аҕыйах эҕэрдэ тылла суруйуҥ диэн көрдөспүппэр, кинилэр “Тыйыс кыраай хоһуун норуотугар улахан кыайыылары уонна бухатыырдыы доруобуйаны баҕарабыт” диэн суруйбуттара. Ону ааҕан баран, мин үөрбүтүм даҕаны, сөхпүтүм даҕаны. Бу кэмэ-кэрдиитэ биллибэт элбэх эҕэрдэттэн, автограф суруйартан салгыбыт, сылайбыт дьон, тылбын быһа гыммакка, мин төрөөбүт норуоппар истиҥ тыллары эппиттэриттэн үөрбүтүм».
“Сахалар эмиэ, хайаан да, куосумаска көтүөхтэрэ…”
Валерий Быковскай аламаҕайа, боростуойа, ылбаҕайа саха дьонун сөхтөрбүтэ. Кини кэлэн баран эппитэ: “Мин Саха сирин дьонун киинэҕэ устан тиийэн, табаарыстарбар – космонавтарга көрдөрүөм”. Уонна эппит тылын ыһыктыбакка аппараатынан устан барбыта.
Бэс ыйын 27 күнүгэр суруналыыстары кытта көрсүһүүгэ кинини тыл кыбытыы (реплика) маастарынан сыаналаабыттара.
—Тыл үһүйээнинэн, Герман Титов билигин доруобуйата мөлтөх дэһэллэр. Ол кырдьык дуо? – диэн Валерий Федоровичтан ыйыппыттар.
—Тыл үһүйээнин хаһан да итэҕэйбэт буолуҥ! – диэбит Быковскай. – Герман Титов доруобуйата туйгун. Кини өссө Таня диэн кыыстанна. Манна даҕатан эттэххэ, кыракый Таня, хайдах эрэ, сахаҕа олус маарынныыр…
Саала иһигэр көрдөөх сэргэхсийии буола түһэр, дьон күлсүүтэ иһиллэр.
—Мин кырдьык этэбин, таҥара баарына, кини сахаҕа олус маарынныыр, — диэн түмүктээбит космонавт.
—Космонавтар этэрээттэригэр саха баар дуо? – диэн космонавтан ыйыппыттар. Онуоха кини: “Космоска көтүөхтэрин баҕарааччылартан 400 тыһыынча сайабылыанньалар киирдилэр. Олор истэригэр ССРС араас омуктара бары суруйаллар. Билигин биһиги ортобутугар сахалар суохтар. Ол эрээри, бэрт соторунан саха да баар буолуо. Сахалар эмиэ хайаан да космоска көтүөхтэрэ”,—диэн эрэллээхтик хардарбыт.
Ыһыах мааны ыалдьыта
Бэс ыйын 26 күнүгэр Ленин аатынан холкуос сиригэр Хаптаҕайга, бука, космонавт тиийэрин истэн буолуо, онтон-мантан дьон бөҕө тоҕуоруйбут. Хатыҥ чараҥ быыһыгар сахалыы таҥныбыт кыргыттар уонна уолаттар сибэкки тутуурдаах күндү киһи кэлэрин күүтэ сылдьаллар. Киэҥ ыҥырыылаах саха улахан түһүлгэтигэр – ыһыахха тиийбит космонавт-лүөччүгү олохтоохтор уонна кэлбит дьон улаханнык үөрэ-көтө көрүстүлэр.
Ытык-мааны ыалдьыттары олоҥхоһут Николай Степанов-Ноорой эҕэрдэлээбитэ. Ол кэннэ Валерий Быковскай уонна кэргэнэ Валентина Михайловна улахан чорооннортон кымыс истилэр. Мустубут дьоннор Валерий Федорович уонна кини кэргэнэ хомуска оонньуу сатаабыттарын көрөн, олус үөрдүлэр. Үөрэтээччи да элбээтэ. Валентина Михайловна ханнык эрэ дорҕоону таһаарбытыгар дуоһуйан, кэргэнэ күлэ-күлэ саннын таптайда. Ол кэнниттэн ыалдьыт улахан оһуохайга кытынна. Сатаабатар даҕаны норуот истиҥ санаатын толорон, кин кэргэнинээн киирэн оһуохайдаһан барбыттарыгар үөрүү-көтүү бөҕө буолла.
Ыраах сиртэн кэлбит мааны ыалдьыттарыгар холкуос дьоно аатырбыт оҕуруоттарын көрдөрдүлэр. Үйэлэргэ өйдөбүнньүк хаалар гына мас олордубута. Итиэннэ космонавт кэргэнинээн Социалистическай Үлэ Дьоруойа Гаврил Самсонов дьиэтигэр сырытта.
Валерий Быковскай аатынан Дьокуускай куоракка уулусса ааттаммыта, Мииринэй куорат Ытык олохтооҕо аат иҥэриллибитэ. Быковскай Саха сиригэр сылдьыытын туһунан «Кыым» хаһыат оччотооҕу сүрүн редактора Иван Аргунов кинигэ оҥорбута, онтуката 10 тыһыынча ахсаанынан бэчээттэнэн тахсыбыта.
«Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru