Сэһэн Ардьакыап аатынан Уус Алдан улууһун кыраайы үөрэтэр түмэлигэр буоскаттан оҥоһуллубут улуу дьон мөссүөннэрин көрөөччү дьүүлүгэр таһаардылар.
Сэһэр Ардьакыап аатынан улуус кыраайы үөрэтэр түмэлэ быйыл тэриллибитэ 50 сылын туолар итиэннэ Уус Алдан улууһугар Спортивнай оонньуулар ыытыллаары тураллар. Бу бэлиэ сылга аар саарга аатырбыт өбүгэлэрин, төрүттэрин туһунан кэпсиир инниттэн, Саха сирэ Арассыыйа састаабыгар киирбитэ 390, Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылын иитинэн буосканан фигуралары оҥорон саҥа сүүрээни киллэрэр, устуоруйаларын дьоҥҥо-сэргэҕэ киэҥник кэпсииргэ, сырдатарга быһаарыммыттар. Ол инниттэн түмэл кэлэктиибэ СӨ Ил Дарханын Граныгар кыттан 1 мөл. 520 тыһ. солк. кыайбытын дириэктэр Дьулустаан Михайлович Заболоцкай кэпсиир. Маны таһынан улуус 450 тыһ. солк. үбүлээн, 171 тыһ. солк. спонсордар көмөлөһөн, грант күн сирин көрбүт.
— Дьулустаан Михайлович, кылгастык сонун экспонаттар туһунан кэпсии түһэриҥ буоллар. Тоҕо чопчу бу түөрт биллэр-көстөр дьоҥҥо тохтоотугут?
Грант сүрүн сыала-соруга кэнчээри ыччакка устуоруйаны тиэрдии буолар. Улууспут устуоруйатын кэпсиир сыаллаах-соруктаах бу курдук композиция оҥоһуллан таҕыста. Онон бастакы экспонатынан улуус сайдыытыгар улахан өҥөлөөх Лөгөй Тойон буолар диэн быһаарбыппыт. В.С. Яковлев-Далан суруйуутугар Тыгын да, Лөгөй даҕаны икки өртүттэн өйдөспөт курдук көрдөрүллэр. Тыгын или-эйэни күүс өттүнэн киллэрэ сатыыр. Биһиги киһибит сэриилэһэн уһун уоту оттубаппыт диэн уотунан уһуурар саалаах дьону кытта арай биһиги уруурҕастахпытына хайдах буолуой диэнинэн салайатаран, или-эйэни төрүттүүргэ сананар. Биһиги ону арыйар инниттэн кинини туох даҕаны сэбэ-сэбиргэлэ суох таҥастаан-саптаан, симэхтээн оҥордубут. Салгыы Семен Дежневка Абакан Сүчүнү-Абакайааданы эргэ биэрэн уруурҕаһыыны көрдөрөр соруктаах киэргэтэн, симээн туруордубут. Уонна Екатерина-II Ыраахтааҕыга бэйэтинэн тиийэн “План о якутах” туруорса турар Сэһэн Ардьакыабы киллэрдибит.
Фигуралары устуоруйа куоратынан биллэр Санкт-Петербургтан сакаастаатыбыт. Лөгөй Тойон, Сэһэн Ардьакыап, Абакайаада урукку өттүгэр уос номоҕо буола сылдьыбыт дьон, археологическай хаһыыларга көстүбэтэхтэрэ. Кинилэри дьүһүннүүр-бодолуур, эттээн-сииннээн таһаарарга биһиэхэ улахан эппиэтинэс буолла. Үгүс учуонайдар санааларын иһиттибит. Ол курдук, маҥнай устуоруйа билимин дуоктара А.А. Борисовтан сүбэлэттибит. Ханна даҕаны көстүбэтэх дьон, онон уос номоҕуттан ылан, литэрэтиирэҕэ суруллубукка сигэнэн таһаарыҥ диэбиттэрэ. ХИФУ Арассыыйа хотугулуу-илиҥҥи норуоттарын тылларын уонна култуураларын институтун преподавателэ, тыл билимин хандьыдаата М.П. Поповаттан, олохтоох кыраайы үөрэтээччилэртэн ыйыталаспыппыт. Лөгөй тойону Иван Гоголев “Үрүҥ көмүс иҥэһэ”, Василий Яковлев-Далан “Тыгын Дархан” айымньыларыттан көрбүппүт уонна онно суруллубутунан тоҕустаах атыыр лөкөй курдук ойуулааһыҥҥа холообуппут. Таҥаһын-сабын тигиигэ үөрэппит преподавателлэрбин кытта сибээстэспитим. Устуоруйа билимин дуоктара, бэрэпиэссэр Р.И. Бравина “Тыгын Дархан” киинэҕэ сигэннэххитинэ таҥаһыгар-сабыгар сыыстарбаккыт диэн ыйан-кэрдэн биэрбитэ, ити худуоһунньук М.М. Носов уруһуйдарыгар олоҕурбутун, кини археологическай хаһыылартан көстүбүт таҥастары уруһуйдаабыт. Ол иһин Лөгөй Тойон ытарҕалаах, тимир киэргэлин эҥин барытын киллэрдибит.
— Кээмэйдэрэ төһө улаханый?
— Төһө үрдүк уҥуохтаахтарын кинигэҕэ син суруйталаабыттар эбит. Лөгөй Тойон 190 см диэн ыйыллар. Ол иһин даҕаны турдаҕына атыыр лөкөй курдук диэн ойуулууллар эбит. Биһиги түмэлбитигэр хараллан сытар 400-тэн тахса мэтириэт ааптара, худуоһунньук Григорий Григорьевич Никифоров холонон көрүүлэригэр олоҕуран Лөгөй уонна Сэһэн Ардьакыап сэбэрэлэрэ таҥыллыбыттара. Сэһэн Ардьакыап быһа холуйан 180 см үрдүктээх дииллэр. Онтон Абакайаада уос номоҕуттан суруллубутунан 165-166 см үрдүктээх эбит. Оччотооҕу Бороҕон кыргыттара хайдах эбиттэрий диэн сыымайдаатыбыт. Валентина Гаврильева суруйуутугар киис курдук чаҕылыччы көрбүт харахтаах эҥин диэн чопчулуур. Аны тас көстүүлэригэр сөптөөх дьону балачча өр көрдөөн булан, сирэйдэрин омоонун көрдөрбөккө, тас дьүһүннэрин хаартыскаҕа түһэрэн ыыппыппыт.
— Туохтан оҥоһулуннулар?
— Фигуралар илиилэрэ-атахтара стеклопластик курдук матырыйаалтан оҥоһуллубут. Илиилэрин салбаҕыттан саҕалаан уонна сирэйдэрэ буоскаттан чочулуннулар. Таҥастарын-саптарын кэтэрдэн толору симээтэххэ буоска барытын кыайан уйбат. Ол иһин сүрүн тутар чааһын стеклопластиктан оҥоһуллар.
Таҥастарын худуоһунньук М.М. Носов уруһуйдарыгар олоҕуран, олохтоох уустарга, иистэнньэҥнэргэ сакаастаатыбыт. Лөгөй таҥаһын олоччу олохтоох норуот маастара Иван Иннокентьевич Окоемов оҥордо. Абакайаада уонна Лөгөй Тойон куругар тиийэ симэхтэрин барытын Прокопий Михайлович Колодезников чочуйда. Абакайаада таҥаһын эмиэ олохтоох норуот маастара Алдаана Иннокентьевна Егорова тиктэ. Оччотооҕуга сарыы таҥаһы кэтэллэрэ диэн, Өлөөн курдук ыраах улуустан анаан-минээн үс таба тириитин сакаастаан, аттаран, оҕуруолаан-бичиктээн, киис бэргэһэлээн киэргэттэ. Абакайаада сарыы этэрбэһин Дүпсүн нэһилиэгин эмиэ биир улахан иистэнньэҥэр Александра Гаврильевна Босиковаҕа оһуордатан тиктэрдибит, икки ыйынан бүтэрдэ. Аны дьиктитэ диэн баар – оһуорун түүлүгэр киирэн ким эрэ уруһуйдаан биэрэр эбит. Барыта сып-сап курдук табылынна диэн бэйэтэ да олус үөрдэ. Уопсайынан, урукку бэйэлэрин тыыннара биллэр эбит дэһэллэр.
Сэһэн Ардьакыап 1789 сыллаахха Екатерина-II Ыраахтааҕыга бара сылдьыбыт таҥаһын моһуонун, оччолорго тирииттэн арыыйда аныгылыыга көһүүтүн, археологическай хаһыыларга уонна Танда түмэлигэр харалла сытар матырыйаалларга олоҕуран, онтон үтүгүннэрэн Татьяна Гаврильевна Дегтярева тиктэ.
Екатерина-II Ыраахтааҕы бүрүстүөлүн Уһун Күөлгэ олорор, мас оҥоһуктары оҥоруунан дьарыктанар Гаврил Гаврильевич Ивановка сакаастаан, кыһыл көмүс солотуулаах гына бэйэбит кырааскалаан таһаардыбыт.
Кэлэктииппэр, култуура управлениетыгар, “Содружество” КСТ улаханнык махтанабын. Кэлэктиибим биир да үлэһитэ хаалбакка бары өйбүтүн-санаабытын түмэн үлэлээтибит. Саамай сүрүнэ диэн кэлэр көлүөнэ өйүгэр-санаатыгар хааларын туһугар оҕолору, ыччаты бу бырайыакка кытыардыбыт. Кинилэр бырайыак устата бу сүдү дьоммут туһунан элбэҕи биллилэр-көрдүлэр, дойдубут устуоруйатыгар киллэрбит кылааттарын, саха норуота сайдарын туһугар үлэлэрин сиһилии билистилэр. Ону таһынан 17-с үйэтээҕи таҥаһы-сабы үөрэтиигэ кыттан элбэҕи биллилэр. Инникитин бу оҕолор музейнай уруогу ыытыыга күүс-көмө буолуохтара.
Долгутуулаах тэрээһиммит буолан ааста, биир дойдулаахтарбыт көрүүлэригэр таһаардыбыт. Муус устар 27 күнүгэр диэри В.В. Никифоров-Күлүмнүүр аатынан Дыбарыаска быыстапкалыыр саалаҕа туруоҕа. Оскуола үөрэнээччилэрэ номнуо кэлитэлээн эрэллэр. Ол кэнниттэн Спортивнай оонньууларга бэйэбит түмэлбитигэр көрдөрүөхпүт.
Видеоҕа түмэл научнай үлэһитэ З.М. Белолюбская экспонаттары кэпсиир.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru