Уулуссаҕа баран иһэн, үгүс эдэр дьон атыттарга кыһаммакка, тротуарга силлииллэрин көрөбүн. Саастаах да дьоммут хаалсыбаттар. Мантан саас, уулуссаны көрдөххө, киһи хаамар да сирэ хаалбатын курдук, бүтүннүү сил буолар. Ол барахсаттар «мин бу баарбын» диэбиттии көҕөччү көрөн сыталларын, арай, ардах-самыыр буор-босхо суурайан эрдэҕэ. Ордубутун тилэхпитинэн тэпсэн, дьиэбитигэр киллэрэбит. Оттон арай сыстыганнаах ыарыылаах киһи силэ буоллун?!. Кыһыҥҥы өттүгэр күүгэннээх диэн, хааннаах диэн, сыыҥтаах диэн, сил араас көрүҥэ уулуссаҕа тоҥон сытар буолар.
Тоҕо уулуссаҕа силлииллэрий? Культурабыт таһыма буоллаҕа. Атын дойдуларга уулуссаҕа силлииллэр дуо? Бу туһунан үгүстүк толкуйдаатым, хасыһан аахтым даҕаны.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Сил диэн тугуй?
Киһи организма олус уустук оҥоһуулаах. Веществолар атастаһыыларын түмүгэр, туһата суох уонна буортулаах «шлак» таһыгар тахсыахтаах. Организм көлөһүн, харах уутун, сил, о.д.а. нөҥүө ыраастанар. Ону тэҥэ сил, сыраан аһы буһарарга наадалаах, тиис эмалын харыстыыр. Сили оҥорор анал былчархайдар бааллар. Бу былчархайдары ньиэрбэ утахтарын нөҥүө мэйии салайар.
Силгэ, сырааҥҥа араас кислоталар, ферменнэр, минераллар, бактериялар бааллар. Киһи биир сууккаҕа 1,5-2 литрэ сили, сырааны оҥорон таһаарар. Оттон кэбинэр кыыллар сууккаҕа 120 литрэни оҥорон таһаарыахтарын сөп.
Сил нөҥүө сыстыганнаах ыарыылар тарҕаналлар.
Тоҕо силлииллэрий?
Кыылларга силлээһин диэн эмиэ баар. Тэбиэннэр кыыһырдахтарына силлииллэр. Кобра, ооҕуй оҕус сорох көрүҥэ бултаһарга силлэрин туһаналлар. Үгүс кыыллар сылдьар сирдэригэр бэйэлэрин баалларын биллэрээри, сыт хааллараары ииктииллэр, аалыналлар. Киһи силлиирин бу түҥ былыргы үөрүйэххэ киллэриэххэ сөбө дуу? Эр дьон сылдьыбыт сирдэрин ахсын силлииллэр, ол аата бэйэлэрэ да билбэттэринэн, баалларын биллэрэллэр.
Ону тэҥэ, силлиир киһи атыттартан «курутуой» курдук көстүөн баҕарар. Үгэс курдук, айылҕа өйүнэн хадаҕалаабатах, быччыҥ күүһүн өрө туппут эрэттэр (бандьыыттар, хаайыылаахтар) силлииллэр. Сороҕор утары иһэр киһи хараҕын уун-утары көрөн баран, соруйан атаҕын анныгар силлииллэр. Ол аата ол киһини «түһэрэ», бэйэлэрин үрдэтэн көрдөрө сатыыллар.
Табахсыттар элбэхтик силлииллэр. Ол табах буруота тыл амтаны билэр рецептордарын кычыгылатарыттан тахсар. Үгүстүк силлиир киһи үөрүйэххэ, үгэскэ кубулутан кэбиһэр.
Былыр-былыргыттан киһи сирэйигэр силлээһин – абааһы көрүүнү, сэнээһини, муҥурга тиийиини көрдөрөр. Сирэйгэ силлээһин саҕа киһи чиэһин, дьоһунун түһэрэр суох… Киһи эт-хаан өттүнэн мөлтөх буоллаҕына, чиэһин көмүскэнээри силлиирэ эрэ хаалар. Голливуд киинэлэригэр ити ырылхайдык көстөр. Герой кэлгиллэн туран, өстөөҕүн сирэйигэр силлиир. Ону хата, соттон кэбиһэн баран, улаханнык наадыйбаттар.
«Үстэ силлээ»
Уйулҕа үөрэҕин өттүттэн көрдөххө, куруук силлии сылдьар киһи – кыһалҕаны тута быһаарбакка, куота-көтө сылдьар, кыһаммат курдук тутта сатыыр эбит. Наар уҥа диэки силлиир буоллаххына, үлэҕэр, үпкэр-харчыгар «силлииргин» көрдөрөҕүн. Хаҥас диэки – дьоҥҥо сыһыаҥҥар, тапталгар, доҕордоһууга «силлиигин».
«Үстэ силлээ» диэн өйдөбүл – куһаҕан тыынтан, тыл иччититтэн куттанартан тахсыбыт. Туох эрэ куһаҕаны этэн баран, аны ол эппитим туолуо диэн, көмүскэнэр быһыы.
Атын дойдуларга хайдаҕый?
Сылдьыбыт дьон Израильга, Кытайга дьон ортотугар үгүстүк силлииллэр диэн кэспииллэр. Бу былыр-былыргыттан кэлбит үгэс. Айаххар кэлбити тутуо суохтааххын, таһаарыахтааххын диэн өйдөбүлтэн тахсыбыт. Ол эрэн, кэнники кэмҥэ Кытайга уулуссаҕа силлиири бобор буоллулар. Пекиҥҥэ буолбут олимпиада иннинэ уулуссаҕа силлиири бобон туран, ыстараабы уон төгүл үрдэппиттэрэ. Силлииргэ анаан анал пакеттары түҥэппиттэрэ. «Синьхуа» агентство иһитиннэрбитинэн, волонтердар икки нэдиэлэ иһигэр киин болуоссаттан 600 тыһыынча ыаһы ыраастаабыттар. Ааҕан таһаарбыттарынан, бу ыастан атыыһыттар 7 мөл. доллар барыстаммыттар эбит. Хата, кинилэр ааҕа тураллара да баар эбит…
Сингапурга оннооҕор ыас ыстыыры боболлор. Уулуссаҕа силлээтэххэ, көтөрдөрү аһаттахха, улахан ыстараап (250 доллар) күүтэр.
Англияҕа Encams аһымал санаа тэрилтэтэ футболистары силлииртэн туттунарга ыҥырбыта. Футболистары үтүктэн ыччат уулуссаларга силлиирэ элбээн, куорат киртийдэ диэн. Ону футболистар соһуйа истибиттэр. «Сүүрэр-көтөр киһи айаҕар силэ мунньустар, ону тутар кыахпыт суох» диэн «Челси» футбольнай кулууп бырааһа Брайан Инглиш быһаарбыта.
Оттон биһиги дойдубутугар?
Биһиги дойдубутугар силлиири бобор сокуоннар эмиэ бааллар. Калмыкия парламена уулуссаҕа силлээтэххэ, бөҕү, ыаһы, табаҕы бырахтахха, 1-3 тыһ. солкуобайынан ыстарааптыыр туһунан сокуону таһаарбыта. Ол иһин Элиста – олус ыраас куорат. Уссурийскай куорат уулуссатыгар силлээтэххэ, полицияҕа тутан илдьиэхтэрин сөп.
Ыраас куораттарга дьон культуратын таһыма эмиэ үрдүк.
Убаастаабаты көрдөрөр
Дьон ортотугар тахсан киирэр, кэҕирдэр, муннугун хастар – сиэргэ сөп түбэспэт быһыы. Сыҥааҕырдыыр, сөтөллөр, ытырдар кэмҥэр айаххын саба туттубатаххына, тулалыыр дьоҥҥун убаастаабаккын көрдөрөҕүн. Силлиир диэн эмиэ ол курдук. Оччотугар тоҕо аһаҕастык тулалыыр дьону убаастаабаттарын көрдөрөллөрүй? Санаан да көрдөххө, мөлүйүөн киһи олорор куоратыгар бары силлиир буоллахтарына, төһөлөөх кир-хох мунньулларый, ыарыы тарҕанарый?
Культуралаах киһи бас-баттах туттубат, тулалыыр эйгэтин киртиппэт.
Түмүк
Биһиги өбүгэлэрбит буор муосталаах балаҕаннарыгар силлии-хаахтыы сылдьыбыттарыттан эбитэ дуу, билиҥҥэ диэри дьон ортотугар силлииртэн туттуммаппыт. Ордук уолаттар, эр дьон. Дьиҥинэн, бэйэни тутта-хапта да сылдьыы культуратыгар, ыарыыны тарҕаппат да туһуттан уонна куораппыт ыраас буоларын ситиһэргэ, уулуссаҕа силлииртэн туттунуохха наада. Киһи көрбөтүгэр хаһан баҕарар силлиэххэ сөп: илии сууна туран, туалекка, муҥ саатар, дьиэ кэннигэр киирэн. Табахсыттар ыас ыстаан айахтарын сытын тупсарыныахтарын наада.
Оччоҕо куораппыт уулуссалара ырааһырыа этилэр.
Бу — куһаҕан, дьоҥҥо буортуну аҕалар диэн өйдөттөххө эрэ, дьон туттунуо. Сорохтору ыстараап эрэ тохтоторо буолуо. Иккитэ-үстэ ыстарааптанан баран, киһи толкуйдуур, тохтуур. Онон сокуон да өттүнэн бобууну-хааччаҕы киллэриэххэ сөп курдук.
Оттон эһиги санааҕытыгар?
Ангелина ВАСИЛЬЕВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Интэриэһинэй чахчылар:
Силлииргэ спортивнай күрэхтэһиилэр ыытыллаллар эбит. Дюрен диэн Германия куоратыгар вишня уҥуоҕун төһө ыраах силлииргэ куоталаһаллар. 2009 с. Хорст Ортаман диэн киһи 29 м ыраах силлээн, рекорд олохтообут.
«Титаник» киинэҕэ дьадаҥы уол аристократканы силлииргэ үөрэтэр. Онтон кыыс абааһы көрөр киһитин сирэйгэ силлиир.
«Джентльмены удачи» киинэҕэ тэбиэн киһиэхэ силлиирэ көстөр.
«Двенадцать стульев» киинэҕэ Ипполит Матвеевич Федор аҕабыттыын сирэйгэ силлэһэллэр.
«Святой», «Заложница», о.д.а. Голливуд киинэлэригэр силлэһэллэр.
Владимир Жириновскай ГосДума депутата Юрий Савельев сирэйигэр силлээбитэ. Топ-модель Наоми Кэмпбелл, артыыска Эмми Уайнхаус, о.д.а. силлээһиннээх скандалга ааттара ааттанар.