Хампа күөхтээх халдьаайылаах
Хаҥалаһым барахсан,
Ыраас ырыа дьоннордоох,
Ыллыыр-туойар дойдута…
(Чоомуут тойугуттан быһа тардыы)
Ньурба улууһун Хаҥалас нэһилиэгэ төрүттэммитэ 300 сыла. Бу дэриэбинэ турар да сирэ кэрэ буоллаҕа. Дьоно-сэргэтэ кэпсииринэн, саамай сүгүрүйэллэрэ – Дьөҥкүүдэ Ытык Эбэтэ буолар. Аатын былыргы кырдьаҕастар мээнэ ааттаппаттар этэ. Оннук харыстыыр, Саха сирин улуу күөллэриттэн биирдэстэрэ. Хаҥалас сирэ былыр былыргыттан тойуксуттар, оһуохайдьыттар уутуйан үөскээбит дойдута. Бу дойдуга норуот сөбүлүүр ырыаһыттара, олоҥхоһуттара, сэһэнньиттэрэ олорбуттара. Уус тыллаах, кылыһахтаах куоластаах дьон мааны айылҕаны, кэрэ көстүүнү уустаан- ойуулаан, норуоттан норуокка хааллардахтара.
Бэрт оҕо сылдьан суоппар Григорьев Николай Афанасьевич-Олулла, Герасимов Григорий Андреевич-Куойаах үлэлэрин быыһыгар туойалларын истэрим. Ол куоластара чөллөркөйүн, оҕо да буолларбын олус сэҥээрэр этим. Сэмэйдэрэ бэрт буолан норуокка туойбатах дьоннор, киэҥ араҥаҕа тахсыбатахтара. Бэйэтэ эмиэ туспа туттуулаах-хаптыылаах оһуохайдьыт Егоров Николай Николаевич-Ньукутта буолар. 1989 сыллаахха Дархан этээччи аатын ылбыттаах.
Онтон мин кэпсиир тойуксутум – Осипов Николай Федотович-Чоомуут, норуот ырыаhыта, тойуксут, оhуохайдьыт, олоҥхоһут. Кини 1926 сыллаахха Хаҥалас нэһилиэгэр Сөдүөт Уоһукап, Елизавета Ефимовна диэн ыалларга кыра оҕонон төрөөбүт. Аҕатын төрдүнэн Ырыа Ылдьаана дорҕоонноох тойуктаах дьахтар олорон ааспыта үһү. Киниттэн сыдьаан тардан оҕо Чоомуут 1939 сылтан норуот ырыаларын ыллыыр идэлэммит. Бэрт кыра сырыттаҕына ыкса ыаллара дьон: «Хайа, Ньукулай, ыллаа эрэ», – диэтэхтэринэ, көмүлүөк оһох иннигэр дьоһуннанан олорон, олбуу кээһинэн, сыҥаах баттанан туойан барара үһү. Ону дьоно-сэргэтэ: «Бу уол хойут тойуксут буолсу, кылыһахтаах куоластаах», – диэн сэргииллэр эбит.
Кырдьык да, 1943 сылтан Чоомуут уол сыанаҕа дьон иннигэр туойан, дэгэрэҥ ырыалары ыллаан, оһуокай тылын этэн барбыт. Ньукулай итинтэн ыла ыһыахтарга улахан, киэҥ түһүлгэлэри тэрийэн оһуокайдаан барар. Уһулуччу кэрэ куоластаах, ылбаҕай хоһоонноох тойуксут. Икки куолаһынан этэр дьоһуннаах түһүлгэни тутар үҥкүү тылын этээччи буоллаҕа. Убайым оҕонньор түһүлгэтэ орто дойдуттан барыар дылы улаханынан, киһитэ элбэҕинэн сөхтөрүөн сөхтөрөр этэ. Уонна куолаһа сыттаҕа дии – ыраахтан дуораһыйан иһиллэргэ дылыта, аны тылын ис хоһооно: иһиттэн хостоон, бэйэ-бэйэтигэр хатыламмат буолааччы. Мин улаатан баран ыһыахтарга кини түһүлгэтин манаһарым, иһиттэххэ дьон: «Чоомуут хаһан этэр үһү?» — бэйэ бэйэлэриттэн ыйыталаһалларын өйдүүбүн. Кэлин Николай Федотович Осипов 1986 сыллаахха Дархан этээччи, 2002 сыллаахха Дарханнар Дарханнара улахан ааты сүкпүтэ – оһуохайдьыттарга бу саамай улахан аат буолар. Дэлэҕэ да, 1980 сыллаахха ахсынньыга Москва куорат улахан сыанатыттан тойугун пластинкаҕа уһулуохтара дуо? Убайбыт оҕонньор пластинкаҕа уһуллубута быйыл лоп курдук 40 сыла буолар. Онон сиэттэрэн уонна нэһилиэкпит төрүттэммитэ 300 сыла буоларынан, биһиги – «Доҕуһуол» этно-фольклорнай бөлөх муҥутуур Москва куорат улахан, киэҥ, үрдүк уораҕайыгар – «Космос» концертнай саалатыгар Чоомуут тылыгар «Хампа күөхтээх Хаҥалаһым» норуот ырыатын ыллаан, II степеннээх лауреат буолан кэлбиппитинэн астынабыт. Тохсунньу 6 күнүгэр «Кремлевские Звезды» норуоттар икки ардыларынааҕы фестивальга бэйэбит норуоппут культуратын тарҕатан, атын омуктары кытта билсэн, таарыйа Кремль Дыбарыаһыгар Ёлкаҕа сылдьан, бэлэх ылан, Космонавтика музейын көрөн, сөҕөн-махтайан, билиибит-көрүүбүт кэҥээн кэлбиппитин хаһан да умнуохпут суоҕа. Манна мин бөлөх салайааччыта буоларым быһыытынан, түөрт сылы быһа норуоттар икки ардыларынааҕы фестивалларыгар: Сочинан, Калининградынан, Санкт-Петербурунан, Москванан кыттан, I, II степеннээх лауреаттар ааттарын ылаттаабыт оҕолорбор, төлөөн илдьэ сылдьыбыт, таҥас-сап тигэн көмөлөспүт төрөппүттэрбэр: Антонина Семеновна, Прокопий Прокопьевич Адамовтарга, Люция Васильевна Кутановаҕа, Саргылана Анатольевна, Марк Валентинович Ивановтарга, Наталия Владимировна, Леонид Александрович Ждановтарга, Айталина Семеновна, Нюргун Анастасович Баишевтарга, Раиса Семеновна, Владимир Николаевич Герасимовтарга, Антонина Юрьевна, Семен Андреевич Семеновтарга, Иванова Римма Семеновнаҕа, Улита Васильевна, Николай Владимирович Никифоровтарга, Вероника Владимировна, Александр Краснославович Васильевтарга, Надежда Васильевна Индееваҕа муҥура суох махталлаахпын. Бу сэттэ сылы быһа дьарыктаабыт улахан бөлөҕүм буолар. Бэйэм алын сүһүөх учууталабын, 1976-1980 сыллаахха Бүлүүтээҕи училищеҕа түөрт сылы быһа баян кэрэ тыаһыгар такайбыт уһуйааччыбар
Семенов Василий Ивановичка, кини күн үрдүгэр суох да буоллар, баһыыба бастыҥа буоллун. Норуот маастара Таатта Дэбдиргэтигэр олорор Харайданов Алексей Дмитриевичкэ, араас тыаһы таһаарар урукку доҕуһуоллары сакаастаан оҥотторбут ууспутугар дириҥ махтал буоллун. Аҥаардас музыканы сатаан истэр дьоҕурбунан урукку умнуллубут доҕуһуолга бэйэм ньымабынан оонньуурга, оҕолору төрүт дорҕооҥҥо үөрэтэн, икки сахалыы ийэ кылыһахтаах кыргыттар: Иванова Виолетта, Жданова Анжелина көмөлөрдөөх буолан, нууччалыы эттэххэ, энтузиаст-уһуйааччы буолан таҕыстыбыт. Уонна «Музыка барыбытыгар» проект чэрчитинэн, үөрэх саҥа тиһигинэн уруок кэннэ дьарык баар буолан, сатабылга, үөрүйэххэ үөрэнэн оҕолорум барахсаттар үрдүгү дабайдахтара. Оскуолабытыгар 80-с сылларга нуучча тылын уонна литературатын учуутала Тарасова Вера Моисеевна «Эрэл» диэн бастакы фольклорнай куруһуок тэрийэ сылдьыбыттаах. Онно дьарыктаммыт оҕолор бэрт сылаастык ахталлар. Онтон Вера Моисеевна бочуоттаах сынньалаҥҥа барыаҕыттан, куруһуок үлэтэ тохтообута. Мин бөлөҕүм иккис фольклорнай буолар, урукку доҕуһуолларга оонньуур буолан «этно» диэн эбиилээх.
Быйыл Дойдуга бэриниилээх сылынан, хас да үөрүүлээх кэм тосхойон, барытыгар сөп түбэһэн үөрүүбүт үксээтэ, өссө да тэптэн туран үлэлиир баҕа санааны кытта, эстафетаны кыра бөлөх оҕолорум тутан хаалыахтара. Кинилэр да убайдарыттан уһуллан, эдьиийдэриттэн үөрэнэн, нэһилиэкпит тойуксуттарын, оһуохайдьыттарын ааттарын ааттатыахтара. Билигин да утум салҕаныа…
Хаартыскаҕа: «Доҕуhуол» этно-фольклорнай бөлөх, 2 ст. лауреат. Москва
Алексеева П.Н., СӨ үөрэҕириитин туйгуна,
Ньурба, Хаҥалас