Бүгүҥҥү күҥҥэ Усуйаана улууһа сайдыы өттүгэр тосту уларыйаары турар. Ааспыт үйэҕэ тэтимнээхтик сайдан испит оройуон араас төрүөтүнэн эстэн-быстан барбыта, дьон-сэргэ лаппа аҕыйаабыта. Оттон билигин бу уһук хотугу улуус олоҕор улахан хамсааһыннар тахсаары тураллар.
САХА СИРИГЭР БАСТАКЫ
2019 сыллаахха Илиҥҥи экэнэмиичэскэй пуорум кэмигэр Айсен Николаев «Росатом» судаарыстыбаннай корпорацияны кытта бииргэ үлэлээһиҥҥэ Сөбүлэһиигэ илии баттаспыта.
Бу дьыл муус устар 20 күнүгэр «Усуйаана улууһугар кыра кыамталаах атом ыстаансыйатын тутуу туһунан” диэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын 381 нүөмэрдээх дьаһала тахсыбыта.
Бу докумуоҥҥа Усуйаана улууһун Уус Куйга бөһүөлэгэр эбэтэр “Күчүс” сир баайдаах сир аттыгар 55 МВт итэҕэһэ суох кыамталаах РИТМ-200Н реактордаах дьоҕус кыамталаах атомнай ыстаансыйа тутуутун көҥүллүүргэ диэн суруллубута. Маны таһынан, Усуйаана улууһун дьаһалтатыгар тутуу ыытыллар сирин булууга уонна докумуонун оҥорууга көмөлөһөргө, оттон СӨ Олох-дьаһах, хомунаалынай хаһаайыстыба уонна энэргиэтикэ министиэристибэтигэр “Русатом Оверсиз” аахсыйалаах хампаанньаҕа дьоҕус кыамталаах атомнай ыстаансыйа оҥорон таһаарбыт уотун уонна итиитин батарыытыгар көмөлөһөргө сорудахтаммыта.
Уус Куйга бөһүөлэгэ кыһыл көмүһүнэн баай Күчүс учаастагыттан чугаһынан уонна кэлин Хаһааччыйаҕа, Депутатскайга, Севернэйгэ, Тирэхтээх хорҕолдьун баайдаах сиригэр уот ситимэ тардыллыан сөптөөҕүнэн талыллыбыта.
Тутуу уопсай сыаната 23 миллиард солкуобайга тэҥнэһэр. Былаан быһыытынан 2024 сылга ыстаансыйа барыла оҥоһуллан бүтүөхтээх, ол кэнниттэн үс сыл устата тутуу барыахтаах уонна 2027 сылга ыстаансыйа реактора үлэлиэхтээх. Үлэҕэ киирэр болдьоҕо – 2028 сыл.
Айсен Николаев, СӨ Ил Дархана:
— Дьоҕус атомнай ыстаансыйа тутуллан үлэҕэ киирдэҕинэ, арктикатааҕы улуустар сайдыыларыгар улахан хамсааһыны таһаарыаҕа, Усуйаана оройуонугар сир баайын хостооһунун тилиннэриэҕэ уонна дьон-сэргэ олохторун таһымын үрдэтиэҕэ диэн эрэнэбин.
Тутуу кэмигэр олохтоохторго 825 саҥа үлэ миэстэтэ, онтон ыстаансыйа үлэҕэ киирдэҕинэ 60 үлэ миэстэтэ тахсара былааннанар. Саха сирин оҕолоругар Москватааҕы ядернай университекка 5 анал миэстэ көрүллэн турар.
Ыстаансыйаҕа РИТМ-200 реактор турара былааннанар. Итинник реактор улахан мууһу хайытар устар аалларга (ледокол) үлэлиир.
Бэлэмнэнии үлэтэ былырыыҥҥыттан саҕаламмыта. Бүгүҥҥү туругунан тутуллар сирэ быһаарыллан турар. Билигин тутуллуохтаах сирин үөрэтэн, топография, геология өттүттэн хомуллубут чахчылары ырытыы, чинчийии үлэлэрэ ыытыллаллар. Маны таһынан, ыстаансыйа барыла (проект) оҥоһулла сылдьар.
Муус устар 14 күнүгэр Уус Куйга бөһүөлэгэр «Атомная станция малой мощности в поселке Усть-Куйга Усть-Янского района» диэн тиэмэҕэ олохтоох дьону кытта көрсүһүү буолан ааспыта. Мунньаҕы СӨ олох-дьаһах, хомунаалынай хаһаайыстыба уонна энэргиэтикэ миниистирэ Вячеслав Емельянов уонна «Русатом Оверсиз» (Москва) тэрилтэттэн Олег Бочкин салайан ыыппыттара.
Вячеслав Емельянов, СӨ олох-дьаһах, хомунаалынай хаһаайыстыба уонна энэргиэтикэ миниистирэ:
— Усуйаана олохтоохторугар ыстаансыйа хайдах үлэлиирин, тулалыыр эйгэҕэ уонна киһиэхэ хайдах дьайарын быһааран биэрдибит. Мустубут дьон атомнай ыстаансыйа туһаны эрэ аҕалар, киһиэхэ куһаҕаннык дьайбат эбит диэн өйдөөн тарҕастылар. Бэс ыйын 23 күнүгэр манна кэлэн Усуйаана олохтоохторо кыттыылаах тутуу тула киэҥ кэпсэтии (общественные слушания) ыытыахпыт. Ол мунньахха олохтоохтор ыстаансыйа тутуутун утарбаппыт диэн быһаарыы ылыннахтарына, тутуу үлэтэ саҕаланыаҕа.
АТОМ ЫСТААНСЫЙАТЫН АРААС ӨРҮТТЭРЭ
Москваттан кэлбит ыалдьыт, бастатан туран, билиҥҥи кэмҥэ атомнай энэргиэтикэҕэ куттал суох буолуутун туһунан сиһилии быһаарбыта.
Атом ыстаансыйата диэтэххэ, дьон үксэ 1986 сыллаахха Чернобыльга уонна 2011 Фукусимаҕа тахсыбыт улахан саахаллары өйдөөн кэлэр. Онон долгуйаллара, дьаарханаллара өйдөнөр. Атом эниэргийэтин туһаныыны дойду олохтоохторун 75% биһириир, өйдүүр. Ону нэһилиэнньэ ортотугар анаан-минээн ыытыллыбыт ыйытыктар (опрос) түмүктэрэ туоһулууллар. Атом ыстаансыйатын аттыгар радиация фона 0,002 м3в буоллаҕына, Дьокуускайтан Москваҕа көтөр сөмөлүөт иһигэр бу көрдөрүү 0,4 м3в тэҥ эбит. Бу көрдөрүүлэр куттала суохтар, “допустимый естественный фон” диэн буолаллар.
Дойдуга баар, үлэлии турар АЭС-тар аттыларыгар радиационнай балаһыанньа туһунан информация суукканы эргиччи Атомнай энэргиэтикэни куттала суох сайыннарыы институтун саайтыгар — russianatom.ru суруллар. Ким баҕалаах хаһан баҕарар киирэн көрөр кыахтаах.
Салгыы Олег Владимирович, Усуйаанаҕа атомнай энэргиэтикэ туох туһаны аҕаларын туһунан кэпсээбитэ. Ыстаансыйаны тутуу кэмигэр уонна үлэҕэ киирдэҕинэ, улуус хааһынатыгар нолуок киириитэ биллэ улаатыаҕа, уотунан уонна итиинэн хааччыйыы тупсуоҕа, төлөбүр биллэрдик аччыаҕа. Сир баайын хостуур тэрилтэлэр үрдүк күүрүүлээх уот кэлэн көрдөрүүлэрэ улаатыаҕа, иккис тыыннарын ылыахтара. Элбэх саҥа үлэ миэстэтэ тахсыаҕа, дьон-сэргэ олоҕун таһыма үрдүөҕэ. Билигин чоҕунан үлэлиир Депутатскайдааҕы ТЭЦ уонна дизельнэй оттугунан үлэлиир ДЭС-тэр тулалыыр эйгэҕэ хоромньулара улахан. Учуонайдар ааҕыыларынан, билигин ТЭЦ уонна ДЭС-тар Усуйаанаҕа сылга 10 тыһыынча туонна СО2 (углекислай гаас) таһаараллар. Ол тохтуоҕа. Маны таһынан, ыарахан сыанаҕа ыраахтан оттугу таһар наадата суох буолуо.
УМАТЫГЫ ТИЭРДИИ УРАТЫЛАРА УОННА УУСТУКТАРА
Биллэрин курдук, хотугу улуустарга таас чоҕу, уматыгы таһыы уустуктардаах уонна элбэх үбү эрэйэр. Сылга 13 хотугу улууска 250 тыһыынча уматыгы таһыыга 3 миллиард солкуобайга тиийэ ороскуоттанар. Таһаҕаһы сайын бастаан тимир суолунан, онтон өрүһүнэн, муоранан харайыллар сиргэ тиэрдэн баран, салгыы кыһыҥҥы суол турдаҕына эрэ массыынанан таһыллар.
Биир кыра кыамталаах атом ыстаансыйата сылга 420 тыһыынча таас чоҕу уонна 250 тыһыынча уматыгы кэмчилиэн сөп. Оччоҕуна 2 510 туонна уйуктаах чоҕу таһар устар ааллар 69 сырыыта (рейс), 1 500 туонна уйуктаах танкер 82 сырыыта, уматыгы таһар массыына 160 сырыыта уонна ыарахан уйуктаах чоҕу таһар массыына 49 сырыыта наадата суох буолар. Маны таһынан, өрүс биэрэгэр устар ааллар тиксэр сирдэрин көрүүгэ, өрөмүөннээһиҥҥэ элбэх үп бараммат, уматыгы уонна таас чоҕу харайар тутуулары көрүү-истии, харабыллааһын ирдэммэт.
Сүрүннээн хоту улуустарга уоту биэриинэн дьарыктанар “Сахаэнерго” тэрилтэ чахчыларынан, Усуйаана улууһун киинэ Депутатскай бөһүөлэгэ ТЭЦ нөҥүө уотунан уонна итиинэн хааччыллар. Бу манна анаан таас чоҕу сайын эрэ (от уонна атырдьах ыйыгар) Хотугу муора суолунан (СМП) Мурманскай уобалаһыттан устар аалынан Нижнеянскайга аҕалан сүөкүүллэр. Салгыы атырдьах уонна балаҕан ыйыгар өрүс устун Уус Куйгаҕа тиэрдэллэр. Депутатскайга бу таас чоҕу кыһыҥҥы суол турдаҕына эрэ тиэрдэллэр. Дизель уматыгын нэһилиэктэргэ эмиэ маннык тиэрдэллэр.
Санатан суруйдахха, 2019 сыллаахха Усуйаанаҕа олус элбэх хаар түһэн уонна өр кэмҥэ буурҕа туран, таас чоҕу тиэрдиигэ күчүмэҕэйдэри үөскэтэн, улууска ыксаллаах балаһыанньа биллэриллэ сылдьыбыта.
Варвара Сергеева, Уус Куйга дьаһалтатын баһылыга:
— Тус бэйэм ыстаансыйа тутуутун толору өйүүбүн. Мин санаабар, ханнык баҕар тутуу, чуолаан биһиэхэ, уһук хоту сиргэ сытар бөһүөлэккэ уонна улууска, сайдыы, инники барыы буолар. Урут уруккуттан Уус Куйга суол айаҕа буолар – өрүс пуорда, көтөр ааллары түһэрэр пуорт бааллар уонна кыһыҥҥы суол аартыга буолар. Үс улууска – Усуйаанаҕа, Дьааҥыга уонна Эбээн Бытантайга кэлбит таһаҕаһы көрсүүгэ, харайыыга үлэлээн кэллибит.
Саҥа үлэ миэстэтэ тахсыаҕа, дьон кэлэн нэһилиэнньэбит элбиэҕэ, салгынынан, уунан таһаҕаһы тиэйии, дьон кэлиитэ-барыыта – биһиэхэ үчүгэй эрэ өттүнэн дьайыаҕа. Тутуу барар түгэнигэр
бөһүөлэк бүддьүөтүгэр нолуок киириитэ үрдүөҕэ. Атом эйгэтэ уустук буоларынан, баҕалааҕы барытын үлэҕэ ылыахтара диир сатаммат. Икки анал миэстэни МИФИ-гэ киириигэ Усуйаана оҕолоругар биэриэхпит диэн эрэннэрдилэр.
Уруккуну кытта тэҥнээтэххэ, үлэлиир кыахтаах киһи суоҕун кэриэтэ. Уус Куйгаҕа 600 киһи олороруттан 100-һэ оҕо, 474-дэ – биэнсийэлээхтэр. Үлэлиир кыахтаах киһи тарбахха баттанар. Кэнники сылларга эбиллии суох.
“Росатом” дьоно барытын быһааран биэрдилэр, ыйытыыларга толору хоруйдаатылар. Маннык тутууларга куттал суох буолуутугар олус кытаанахтык сыһыаннаһаллар эбит. Онон туох да саахал тахсыа суоҕа диэн эрэннэрдилэр.
ААСПЫТЫ АХТАН ААСТАХХА…
Сэбиэскэй кэмҥэ Усуйаана оройуона тэтимнээхтик сайдыбыта. 1947 сыллаахтан билиҥҥи Депутатскай бөһүөлэгин аттыгар хорҕолдьуну хостооһун саҕаламмыта. 1989 сыллаахха манна хайаны байытар кэмбинээт тутуллан үлэҕэ киирбитэ. 1989-1992 сылларга 6 тыһыынча туоннаны хостуу сылдьыбыттара, ол дойдуга хостонор хорҕолдьун 35% тиийэрэ.
Оччолорго Депутатскайга 13 тыһыынча киһи олорор этэ. 1993 сыллаахха саахал тахсан бөһүөлэккэ олорор дьиэлэр, тэрилтэлэр хайа тоҥмуттара. Ол кэнниттэн элбэх киһи күргүөмүнэн көһөн барбыта.
2001 сыллаахха олунньу 2 күнүгэр уот ыстаансыйатыгар баһаар буолан бөһүөлэк иккистээн тоҥмута. Эмиэ элбэх киһи көһөн барбыта. Ол түмүгэр 2020 сыллаах чахчынан Депутатскайга баара-суоҕа 2 831 киһи хаалбыт. Оттон улууска барыта билигин 7 244 киһи олорор, итинтэн Уус Куйгаҕа —768, Хаһааччыйаҕа — 1 236.
СИР БААЙА
Кыһыл көмүс
Уус Куйгаттан чугас, кыһыҥҥы суолунан соҕуруу диэки айаннаатахха, 50 км тэйиччи Дьааҥы өрүс Күчүс диэн хаҥас салаатыгар (Дьааҥы улууһун сирэ) эмиэ итинник ааттаах кыһыл көмүһүнэн баай сир баар. Маны геологтар 1963 сыллаахха арыйбыттара. Барыллаан ааҕыынан, 175 туонна кыһыл уонна 25 туонна үрүҥ көмүс саппаастаах. Биир туонна буорга 6-7 грамм кыһыл көмүс баар. Маны таһынан, эбии өссө 50 туонна кыһыл көмүс баар буолуон сөп диэн сабаҕалааһын баар. Барыллаан ааҕыынан, Күчүс көмүһэ 20 миллиард солкуобайга тэҥнэһэр.
Хорҕолдьун
Саха сирэ дойду үрдүнэн хорҕолдьун баайынан инники күөҥҥэ сылдьар, ол эбэтэр 39,5% саппааһа биһиэхэ баар. Усуйаанаҕа Тирэхтээх, Чурпунньа, Одинокай уонна Депутатскай диэн хорҕолдьуннаах сирдэр бааллар.
Атомнай ыстаансыйа уотун, бастатан туран, Тирэхтээххэ тиэрдэр былаан баар. Барыллаан суоттааһынынан, ити сир 68 тыһыынча туонна хорҕолдьун баайдаах. Маны хостуурга лиссиэнсийэни “Янолово” аһаҕас акционернай уопсастыба 2040 сыллаахха диэри ылбыта. Тэрилтэ Тирэхтээххэ хостооһуну саҕалыырга 780 мөлүйүөн солкубайы угарын туһунан иһитиннэрэн турар. Бастаан утаа сылга 600 туонна хорҕолдьун хостууру былаанныыллар. Бу манна 70 саҥа үлэ миэстэтэ тахсара сабаҕаланар.
Быйыл олунньуга хорҕолдьуҥҥа аан дойдутааҕы сыана 1990 сылтан саҕалаан улаханнык улаатта. Көмпүүтэр чиптэрин оҥорор тэрилтэлэр бу тимиргэ улаханнык наадыйаллар. Аан дойдутааҕы ырыынакка дэписсиит үөскээбит биир төрүөтүнэн Мьянмаҕа байыаннайдар былааһын ыланнар, хорҕолдьуну атыылааһын тохтообута буолар. Бу Азия дойдута аан дойдуга хорҕолдьуну хостооһуҥҥа үһүс миэстэлээх. Анаан дьарыктанар дьон сабаҕалааһыннарынан, хорҕолдьуҥҥа наадыйыы сыл ахсын улаатан иһиэ. Билигин биир туонна хорҕолдьун сыаната 25 290 АХШ дуолларыгар тэҥнэһэн турар.
БИЛИБИНОТААҔЫ АЭС
Аан дойдуга бастакы уонна соҕотох уһук хоту сиргэ атом күүһүнэн үлэлиир ыстаансыйа Чукоткаҕа, Билибино диэн сиргэ 1976 сыллаахха тутуллан бүппүтэ. 43 сыл үлэлээн баран тохтоон эрэр. Ити тухары туох да улахан саахала суох этэҥҥэ үлэлээн кэлбит. Ааспыт үйэҕэ Билибиноттан Аллараа Халыма киинигэр Черскэйгэ диэри 280 км усталаах ситими тардан, чэпчэки сыаналаах электрическэй уотунан хааччыйбыттара. Бу Зеленай Мыска баар муора пуорда үлэлииригэр уонна Черскэй бөһүөлэк сайдарыгар улахан күүс-көмө буолар.
Билибинотааҕы АЭС үлэлиир болдьоҕо бүтэн, кини оннугар 2019 сыллаахха «Академик Ломоносов» диэн уста сылдьар атом ыстаансыйата Певек куоракка кэлэн тохтообута уонна ахсынньы ыйга бастакы уотун биэрбитэ.
Родион Кривогорницын, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru