Сунтаар улууһугар Кэмпэндээйитээҕи бырамыысыланнай, минеральнай-сырьевой кластер иһинэн Урутаан сайдар сир (ТОР) тэриллиэхтээх. Ол туһунан Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Владимир Солодов “Арҕааҥҥы Саха сирин сайдар кыахтара” инвестиционнай форумҥа этэн турар. Ол кэнниттэн кини Сунтаарга тиийэн, быһаччы көрбүтэ-истибитэ, балаһыанньаны үөрэппитэ.
Бу ТОР сүрүн бырайыагынан “пеноцеолит” диэн матырыйаалы оҥорон таһаарар сыаҕы тутуу буолар. Биһиги кэрэспэдьиэммит өрөспүүбүлүкэҕэ бу сэдэх сир баайын хостуур “Сунтарцеолит” тэрилтэҕэ тиийэн, оҥорон таһаарыыны, туох бэлэмнэнии үлэтэ бара турарын билистэ.
30 сыл үлэлээн кэллэ
Цеолиты Кэмпэндээйигэ Хоҥуруу диэн сиртэн хостууллар. Грек омук тылыттан тылбаастаатахха, “кипящий камень” диэн эбит. Бу ураты матырыйаал туһаныллар эйгэтэ киэҥ: тыа хаһаайыстыбатыттан бырамыысыланнаска, тутууга, олоххо-дьаһахха, бэл, космическай ыстаансыйалары хааччыйыыга тиийэ туттуллар. Холобур, сүөһүгэ, сибиинньэҕэ сиэттэххэ, түргэнник төлөһүйэр; сири уоҕуртахха, өлгөм үүнүүнү ылаҕын; ууну ыраастыырга, оннооҕор эмтэнэргэ, сэбэрэни тупсарарга, о.д.а. туһаналлар.
Арассыыйа үрдүнэн цеолиты 5 эрэ сиргэ хостууллар. “Матырыйаалын хаачыстыбатынан саамай үчүгэй цеолит Хоҥурууга баар”, — диэн исписэлиистэр билинэллэр. Оттон хостооһун кээмэйинэн саамай элбэх цеолит эмиэ Сунтаарга хостонор. Тоҕо диэтэр, “Сунтарцеолит” бородууксуйатын “АЛРОСА” ылан, шахта үлэтигэр киэҥник туһанар.
“Сунтарцеолит” хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэ 1989 с. тэриллибитэ. Ол эбэтэр, лоп курдук 30 сыл устата үлэлээн кэллэ. 90-с сылларга, ыһыллыы-тоҕуллуу кэмигэр, тэрилтэ чох хостуур уонна атыылыыр буолан эстибэккэ, чөл туругун тутан хаалбыта. Ханнык да ыарахан балаһыанньаҕа, хаһан баҕарар чох наада буоллаҕа.
Тэрилтэ билигин 70-ча үлэһиттээх, Сунтаарга биир, Кэмпэндээйигэ икки базалаах, сылга 30-40 тыһыынча туонна цеолиты, 50 тыһыынча туонна таас чоҕу хостуур. Чоҕу сотору кэминэн 65 тыһыынча туоннаҕа тиэрдэр былааннаахтар. Улуус тэрилтэлэрин оттугунан хааччыйан олороллор. Онон сүрүн үлэлэрэ кыһын саҕаланар. Өлүөхүмэлэр уонна Ленскэйгэ гаас киирбэтэх нэһилиэктэрэ кыһыҥҥы суолунан чох ылар буолбуттара ыраатта. Кинилэр Дьабарыкы Хайа чоҕунааҕар, чугастыы ылар табыгастааҕын, барыстааҕын биллилэр.
“АЛРОСА” “Интернациональнай”, “Айхал” рудниктарыгар бетон оҥороллоругар 30%-нын цеолиты туһаналлар. Оччоҕо үптэрэ үгүөрү соҕустук кэмчилэнэр эбит.
Пеноцеолиты оҥорон таһаарар собуот тутулунна.
20-чэ эбийиэги туттулар
Ону тэҥэ дьиэлэри уонна суоллары тутууга ылсан, хоннохтоохтук үлэлииллэр. Барыта 20-чэ эбийиэги тутан, үлэҕэ киллэрдилэр. Кэнники кэмҥэ Бүлүү умнаһын улуустарыгар алмаас дивидениттэн кэлэр үбү тутууга ыытар кыахтанан, элбэх дьиэ-уот тутуллар буолла. Холобур, Сунтаар улууһугар сыл аайы 3-4 улахан тутуу үлэҕэ киирэр.
Быйыл Уһун Күөлгэ саҥа оскуола улуус бүддьүөтүттэн үбүлэнэн, “Сунтарцеолит” ХЭТ тутан дьэндэттэ. Аллыҥаҕа 125 миэстэлээх оскуоланы, ааркалаах спортсааланы, 2 этээстээх таас уһуйааны, биэлсэр-акушер пуунун туппуттара. Былырыын улуус киинигэр федеральнай бырагыраама чэрчитинэн, элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэргэ аналлаах микро-оройуону тутан, суолун, уотун тардан, дьон махталын ылбыттара.
Уһун Күөлгэ тутуллубут 80 миэстэлээх, толору хааччыллыылаах оскуола.
Бары нэһилиэктэргэ – мас да, таас да – тэрилтэ дьиэлэрэ тутуллуохтаахтар. “Хаарбах дьиэттэн көһөрүү” бырагыраамата күүскэ үлэлээн эрэр. Ол курдук, быйыл Илимнииргэ 8 кыбартыыралаах, Туойдаахха 4 кыбартыыралаах, толору хааччыллыылаах дьиэлэри тутан саҕалаабыттар. Хас да нэһилиэккэ (Устьеҕа, Аллыҥаҕа, Уһун Күөлгэ) бу бырагырааманан таас дьиэлэр тутуллуохтаахтар. Туойдаахха, Кэмпэндээйигэ оскуолалар, Тойбохойго, Сунтаар сэлиэнньэтигэр таас уһуйааннар тутуллаллара былааннанар. Бу эбийиэктэргэ тутуу матырыйаала тиийбэт кэриҥнээх, аҕаларга сыаната үрдүк. Онон олохтоох тутуу матырыйаалын оҥорон таһаарыы саамай тоҕоостоох буолан турар. Тутуу былаана өссө да киэҥ. Ыаллыы улуустарга эмиэ тахсыахтарын сөп.
Пеноцеолит диэн тугуй?
Хаҥаластан, Дьокуускайтан Бүлүү эҥээр тутуу матырыйаалларын уунан тиэйтэрэн аҕалыы эрэйдээх, сыаната да ыараан кэлэр. Навигация болдьоҕо биир эрэ ый, онтон хойутаатахха, хааларыгар тиийэр. Уу түстэҕинэ, эмиэ кэккэ кыһалҕалар тирииллэр. Онон олохтоох оҥорон таһаарыы баар буоллаҕына, быдан барыстааҕа биллэн турар.
Пеноцеолит — бу сиэмэнтэни кытта булкуйан оҥоһуллар, сорох чааһын солбуйар тутуу матырыйаала. Дьиэни сылытыыга, холобур, базальт оннугар, эмиэ туһаныллар. Муоста аннын, дьиэ үрдүн сылытарга бытархай гранула быһыылаахтары куталлар.
Цеолит — айылҕа мааны бэлэҕэ, туһалаах өрүттэрэ олус элбэх.
Судургутук быһаардахха, цеолиты ыраастаан, илдьиритэн баран, 800 кыраадыска диэри ититэллэр. Оччоҕо ууллан баран, үс төгүл үллэр, керамзитка маарынныыр, чэпчэки ыйааһыннаах матырыйаал буолан тахсар. Ону бытархай гранула эбэтэр кирпииччэ курдук блок оҥоруохтарын сөп. Мин бу сырдык тунаархай өҥнөөх блоктары илиибэр ылан, тутан-хабан көрдүм. Кирпииччэ диэҕи, чахчы, ыйааһына олус чэпчэки эбит. Кини чэпчэки ыйааһына тутууга ноҕуруусканы кыччатар эбит. Ол иһин муосталары, ньиэп хостооһунугар дагдайа сылдьар платформалары тутууга туһаналлар.
— Холобур, тутууга киэҥник туһаныллар “пенополистирол” 25 сыл болдьохтоох, ууну оборон, алдьана турар. Оттон бу “пеноцеолит” болдьоҕо – 100 сыл, ууну оборбот, итиини үчүгэйдик тутар, сытыйбат, түүнүгүрбэт. Итиини аһардар коэффициена – 0,06-0,09 вт (м/с), ол эбэтэр керамзиттааҕар хас да төгүл үрдүк. Дьиэ истиэнэтин “пеноцеолитынан” туттахха, эбии сылытар матырыйаалы туһаммаккын. Онон тутуу сыанатын лаппа чэпчэтэр. Бэйэтин да сыаната чэпчэки буолар.
Суолу тутууга ирбэт тоҥ ирдэҕинэ, элбэх оллороот-боллороот баар буоларын бары да эппитинэн-хааммытынан билэн кэллэхпит. Оннук буолбатын диэн, олус элбэх араҥа буору, кумаҕы, тааһы куталлар. Оттон цеолиты куттахха, элбэх араҥа ирдэммэт, — диэн кэпсиир “Сунтарцеолит” ХЭТ генеральнай дириэктэрэ Петр Попов.
Научнай төрүккэ олоҕуран
Устьеҕа тэриллиэхтээх индустриальнай паарка иһинэн пеноцеолиты оҥорон таһаарар собуот тутулла турар. Манна 9 га сири быһан биэрбиттэрэ. Трансформаторнай подстанция тутуллан, улахан кыамталаах уокка холбоннулар.
Тюмень куоракка баар Криосфера институтун инновационнай тэрилтэтин кытары дуогабардаһан, анал тэриллэрин (оборудование) аҕалан, туруоран эрэллэр. Собуот дьиэтин былырыын туппуттара. Тюмень собуотуттан үллүбүт матырыйаалларга сүрүннүүр технолог Александр Орлов кэлэн, анал тэриллэри туруорууга үлэлэһэ сылдьар.
Ону тэҥэ “Сунтарцеолит” өрөспүүбүлүкэҕэ баар соҕотох тутуу институтун —“ЯкутПНИИС” – кытары бииргэ үлэлэһэр. Тоҕо диэтэр, ханнык баҕарар саҕалааһын научнай төрүккэ олоҕуруохтаах.
Сылга 10 тыһыынча куб.м. грануланы оҥорон таһаарар былааннаахтар. Бу 5-6 улахан таас дьиэ матырыйаалын хааччыйар кыахтаах. Ону тэҥэ, тротуар билииккэтин, бордюрун, истиэнэ панелын, эркини сылытар матырыйаалы, о.д.а. оҥоруохтарын сөп. Ону оҥорорго анал тэриллэри атыыластылар. Быйыл эбии 15-20 үлэ миэстэтин таһааран, олохтоох дьону үлэлэтиэхтэрэ.
“Бүлүү” федеральнай суол сыллата оҥоһулла, тупсарылла турар. Кэлэр 5-10 сылынан Сунтаарынан, Ленскэйинэн Иркутскайга тиийэ аспаалынан сырылатан тиийэр буолуохпут. Суол – сайдыы төрдө. Ону тэҥэ, атыылаһааччылары ханна да суох ураты матырыйаал кэрэхсэтэр буолуохтаах. Саха сиригэр бу маннык истиэнэ матырыйаалын оҥорор тэрилтэ суох. Новосибирскайтан “пеногазобетон”, “полистирол” диэн матырыйаалы аҕалаллара сыаната ыарахан.
Билиҥҥи кэмҥэ Самараҕа баар НИИ “Керамзит» институту кытары бырамыысыланнаска туһаныллар маннык булкадаһыгы оҥорууга уопут оҥороллор. Бастакы лабораторнай уопут түмүгэр, үрдүк көрдөрүүнү ситистилэр. Аны бырамыысыланнас таһымыгар киэҥник туһанарга саамай сөптөөх ырысыабын көрдүүргэ үлэ барар.
Федеральнай таһымҥа тахсыы
Былырыын “Сунтарцеолит” Южно-Сахалинск куоракка баран, “Open Innovations Startup Tour” куонкурус Уһук Илиннээҕи түһүмэҕэр баран, «ZEO-lite» бырайыагынан кыайан, тутуу матырыйаалларын оҥорор ырыынакка бэйэтин биллэрэн кэлбитэ. Ол кэнниттэн Москваҕа баран, “Startup Village” кэмпириэнсийэҕэ кыттар путевканы ылбыттара. Онно Инновациялары олоххо киллэриигэ көмөлөһөр пуонда “Старт” бырагырааматыгар кыттыбыттара.
Цеолиттан чэпчэки ыйааһыннаах эрээри, олус кытаанах, бөҕө бетон булкадаһыгын оҥорон таһааран, баараҕай гидротиэхиньиичэскэй эбийиэктэри, муосталары тутуу олус кэскиллээх уонна инновационнай бырайыак буолар. Арассыыйаҕа маннык булкадаһыгы оҥорон таһаарааччы суох. Муораҕа ньиэп-гаас платформаларыгар Америкаҕа оҥоһуллар «Stalite» булкадаһыгы туһаналлар, ол сыаната олус ыарахан.
Билигин «Роснефть», «Лукойл», «Новатэк», «Газпром» курдук бөдөҥ хампаанньалар муораҕа ньиэп-гаас уста сылдьар ыстаансыйаларын хото туталлар. Кинилэр чэпчэки сыаналаах, олохтоох матырыйаалы туһанарга интэриэстээхтэр. Холобур, итинник платформалары тутар “Новатэк” хампаанньа “Сунтарцеолит” оҥорон атыылыахтаах матырыйаалын интэриэһиргээбит. Лабораторияҕа уопут быһыытынан оҥорбут матырыйаалларын Б.Веденеев аатынан Бүтүн Арассыыйатааҕы Гидротиэхиньикэ научнай-чинчийэр институтугар ыыппыттара. Кинилэр биһирээтэхтэринэ, атыыга таһаарарга үлэ барыахтаах.
Владимир Солодов кэлэн, анаан үөрэппитэ, көрбүтэ-истибитэ.
— «ZEO-lite» бырайыакпыт улахан үбү-харчыны эрэйэр. Онон үлэ саҕаланыан иннинэ, Тутуу уонна Экэниэмикэ министиэристибэлэрин таһымнарыгар барытын ааҕан-суоттаан көрүөхтээхпит. Инфраструктураны (суолу, уоту, о.д.а.) сайыннарарга көмө наада. Мин санаабар, тустаах министиэристибэлэргэ сорудах бэриллиэн наада – “бэйэҕит хайысхаларгытынан олохтоох матырыйаалы туһаныҥ” диэн. Холобур, тууһу кытары цеолиты булкуйан, сүөһүгэ олус туһалаах брикет оҥорор былаан баар. Ону киэҥник тарҕаттахха, бары өттүнэн туһалаах буолуо этэ. Ардахтаах дьыл кэбиһиилээх окко туус оннугар цеолиты куттахха, сытыйбат, эбиитин сүөһүгэ туһата эбиллэр. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ маны туһаныан сөп этэ.
Онтон тас дойдулартан киирэн үлэлиир бөдөҥ хампаанньаларга социальнай эбээһинэс быһыытынан итини эмиэ соҥнуохха наада. Кытайтан кэлэн, улахан инвест-бырайыактары үлэлэтэн эрэллэр. Кинилэр цеолиты, тууһу туһаналлар эрээри, биһиэнин буолбатах. Мохсоҕоллооххо “Сокол” тэрилтэ керамзит оҥорор собуота үлэлээбэккэ турар. Керамзиты туойтан оҥороллор, оттон цеолиттан оҥордоххо, хаачыстыбата өссө тупсар. Онуоха цеолиты Өлүөхүмэҕэ диэри кыһыҥҥы суолунан, салгыы өрүһүнэн илдьэн, ити собуоту үлэлэтиэххэ сөп этэ.
Олохтоох оҥорон таһаарыыга үлэлиир кыра уонна орто тэрилтэлэри өйөөтөххө эрэ, улахан бырайыактар хамсыахтара. Премьер-миниистир Владимир Солодов сырыытын кэнниттэн, өрөспүүбүлүкэ салалтатын өттүттэн хамсааһын тахсыа диэн эрэнэбит, — диэн Петр Михайлович этэр.
Цеолит – айылҕа анаабыт сэдэх баайа, кини туһата, ханна да суох ураты өрүттэрэ кэлэр сылларга киэҥник арыллыахтара, ону сатаан туһанар буолуохпут диэн эрэл баар.
Арҕааҥҥы Саха сирин сайыннарыы
Урутаан сайдар сирдэргэ (ТОР) нолуокка чэпчэтиилэр, инвестициялар көрүллүөхтээхтэр. Владимир Солодов этэринэн, бу бырайыакка 847 мөл. солкуобай инвестиция ирдэнэр.
Сунтаар улууһун баһылыга Анатолий Григорьев иһитиннэрбитинэн, ТОР бастакы түһүмэҕин олоххо киллэриигэ 1,5 миллиард солкуобай уопсай суумалаах 7 инвест-бырайыак (Кэмпэндээйи тууһун туһаҕа таһаарыы, цеолиттан тутуу матырыйаалын оҥоруу, маһы таҥастааһын, сылы эргиччи үлэлиир тэпилииссэ, о.д.а.) үлэҕэ киириэхтээх, 200-тэн тахса үлэ миэстэтэ тахсыахтаах. Ол түмүгэр Саха сирин арҕааҥҥы эҥээригэр олохтоох эрэ наадыйыыны хааччыйбакка, федеральнай таһымҥа тахсар улахан, кэскиллээх бырайыактар үлэҕэ киириэхтээхтэр. Манна сүрүннээн орто уонна кыра бизнеһи сайыннарарга болҕомто ууруллуоҕа.
Бэлиэтээн эттэххэ
Урутаан сайдар сирдэр (ТОР) – манна урбаанньыттарга быраап өттүгэр ураты эрэсиим олохтонор. Докумуоннары толорорго судургу механизм, нолуокка чэпчэтиилэр, инвестициялар, о.д.а. резиденнэр дьыалаларын сайыннаралларыгар көмө буолаллар. Экэниэмикэ хайысхаларын сайыннарыыга уонна инвестициялары булууга эрэ буолбакка, нэһилиэнньэ олоҕо тупсарыгар анаан тэриллэллэр.
Саха сиригэр икки Урутаан сайдар сир баар – элбэх хайысхалаах “Кангалассы” индустриальнай паарка уонна Нерюнгрига сир баайын хостуур, тиэйэр-таһар “Соҕурууҥҥу Саха сирэ”.
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Ыспыраапка
2012 сылтан “Сунтарцеолит” ХЭТ генеральнай дириэктэринэн үлэлиир.
СГУ инженернэй-тиэхиньиичэскэй факультетын бүтэрбитэ. Тутуу инженерэ, технолог идэлээх. 2003 сылтан “Сунтарцеолит” тэрилтэҕэ кылаабынай инженеринэн үлэлээбитэ.
Кэргэннээх, 6 оҕолоох.
Пеноцеолит:
Көдьүүстээх өрүттэрэ — ууну оборбот, итиини үчүгэйдик тутар, сытыйбат, түүнүгүрбэт, чэпчэки сыаналаах.
Итиини аһардар коэффициена – 0,06-0,09 вт (м/с).
Туһаныллар эйгэтэ – блоктарынан истиэнэни оҥоруу, муостаны, дьиэ үрдүн ититии; суолу тутуу, тротуардары оҥоруу; минеральнай эбилик; ньиэп-гаас платформаларын, өрүһү туоруур муосталары, суоллары тутуу.
Сүрүн көдьүүһэ — дьиэни тутуу ороскуотун 40% чэпчэтэр.