Аан дойдуга төһө элбэх, ханнык тылдьыттар баалларын ааҕан ситиллибэт. Сахаларга эмиэ араас тылдьыттар бааллар эрээри, аҕыйах хонуктааҕыта Нууччалыы-сахалыы конфликтологическай тылдьыт тахсан эрэрин соһуйа иһиттим. Бу туох тылдьытай? Манна ханнык тыллар киирэллэрий?
Тылдьыт ааптара
Тылдьыт ааптара Долгуяна Иванова юрист, медиатор-тириэньэр, конфликтолог идэлээх. “Бары даҕаны бэйэ-бэйэлэрин кэҥэтэн биэрэр үөрэхтэр. Медиатор диэн мөккүөрү, иирсээни суукка тиэрдибэккэ эрэ эбэтэр суут быһаарыыта тахсыан иннинэ дьон, тэрилтэлэр, урбаанньыттар икки ардыгар быһаарыы ылыналларыгар көмөлөһөр аналлаах”, — диэн чопчулуур. Итинтэн көстөрүнэн, тылдьыт ааптар үлэлиир эйгэтигэр быһаччы сыһыаннаах.
Туохтан сиэттэрэн?
Ааптартан, туохтан сылтаан тылдьыт оҥорорго санаммытын туһунан туоһуласпыппар, икки суол биир түмүккэ сирдээбиттэрин этэр. Бииринэн, былырыын тэрилтэлэрэ — Өрөспүүбүлүкэтээҕи медиация киинэ “Медиация шагает по стране: пункт назначения — Якутия” диэн бырайыагынан РФ бэрэсидьиэнин граныгар кыттан кыайбыттар. Онон сэтинньи, ахсынньы ыйдарга Бүлүү улууһугар трасса эргин сытар нэһилиэктэргэ тэрилтэлэринэн сылдьан медиация туһунан сырдатар үлэни ыыппыттар.
“Манна сылдьан нууччалыыттан сахалыы тылбаастаан кэпсиирбэр бэйэм ыарырҕаппытым. Тыа кулуубугар тиийэн, сахаларга нууччалыы кэпсиир, быһаарар табыгаһа суох. Дьон даҕаны сахалыы кэпсиирбитин улаханнык сэҥээрбиттэрэ. Арай, өйдөөн көрбүтүм, нууччалыы суруллубут слайдалары сахалыы кэпсиир эбиппин. Онно сылдьан “конфликт” диэн тылы киһи сахалыы хайдах өйдөтүөн, ханнык тиэрмини тутуннахха, нууччалыы өйдөбүлүн толору тиэрдиэххэ сөбүй диэн санаа тиийэн кэлбитэ. Маҥнай сахатытан “кэмпилиик” диирим. Ол эрээри, ити уу сахалыы буолбатах, көннөрү дорҕоону сахатытыы эрэ буолар.
Иккиһинэн, магистратураҕа диссертациябын суруйарбар “Медиатор конфликтологическай тылдьыта” диэн сыһыарыы быһыытынан саҕалаабытым. Ити курдук, бырайыактан бырайыак тиһиллэн тахсыбыта, ону тэҥэ, дьон чахчы сахалыы чопчу быһаарыыны эрэйэрэ көстүбүтэ”, — диэн кэпсиир.
Улаханнык эрэммэтэллэр да, быйыл саас үлэлэрин үмүрүтэн, куонкуруска кытта үөрүйэхтээхтэрин быһыытынан ыытан кэбиспиттэр, бэйэлэрэ даҕаны соһуйуохтарын иһин кыайан, балаҕан ыйыттан бырайыактарын олоххо киллэрэн эрэллэр.
Манна даҕатан эттэххэ, тэрилтэ өссө биир олоххо киирбит бырайыагынан эмиэ РФ бэрэсидьиэнин гранын ылбыт “Сокуон сирэ” бырайыак буолар. Бу бырайыакка юрист Сандаара Кулаковская ааптар, ыытааччы быһыытынан үлэлэспитэ, ютуб ханаалга киирбит 13 уруок саха тыллаах сэҥээриитин ылбыта.
Магистратураҕа үлэ
Долгуяна Иванова диссертациятын тиэмэтэ — “Традиции посредничества медиации саха (якутов) в разрешении семейных конфликтов”. Кылгастык быһаардахха, саха омугар иирсээни быһаарсыыга ханнык ньымалар баалларын, хайдах туттуллалларын туһунан эбит. “Медиация — мөккүөргэ кыттыбатах, туох даҕаны интэриэһэ, сыһыана суох үһүс киһи мөккүөрдээх дьон быһаарсыыларыгар көмөлөһөр (содействие). Дьиҥэр, диссертациям былыр сахаларга медиация баар этэ дуо, диэнтэн саҕаламмыта”, — диир. Үлэтин диссертация ирдэбилин халыыбыгар киллэрээри, тиэмэтин кыаратан, чопчулаан биэрбит. Суруйарыгар улуустарынан ыыппыт ыйытыгар, фольклорга, сокуоҥҥа, литэрэтиирэҕэ сигэммит. Конфликтология эйгэтигэр саха үгэстэрин, ньымаларын чинчийиигэ бастакы үлэ буоларын быһыытынан, олоҥхоттон, остуоруйаттан, өс хоһооннортон, саха устуоруйатын бастакы чинчийээччилэрин үлэлэриттэн саҕалыырга быһаарыммыт.
Бастакы тылдьыт
ХИФУ психологияҕа институтугар быйыл “прикладной конфликтология” диэн магистратура хайысхатын “бастакы хараҥаччылара” тахсыбыттар. Кинилэртэн биирдэстэринэн Долгуяна Иванова буолар. Диссертациятыгар 48 өйдөбүлү быһаарбыт. Ону эбэн, кэҥэтэн, ситэрэн, тылдьыкка, уопсайа, 92 тиэрмини (өйдөбүлү) киллэрбиттэр. Барытын таҥан, тылбаастаан, харатын (оробуочай барыйаан) эспиэртэргэ ыыталаабыт. Бу нэдиэлэҕэ этиилэри, санаалары кэтэһэр итиэннэ номнуо бэчээккэ ыытар былааннаах.
Бэлиэтээн эттэххэ, атын национальнай өрөспүүбүлүкэлэргэ маныаха ханыылыы тылдьыт суох эбит. Онон атын өрөспүүбүлүкэлэргэ холобур буолар чинчилээх тылдьыт диэтэхпитинэ, улаханнык сыыспаппыт. “Татаар конфликтологтарын, медиатордарын кытта билсэбин. Кинилэртэн ыйытан көрдөххө, бу курдук тылдьыттара суоҕун ыйаллар”, — диэн этэр.
“Конфликт” сахалыы туох дэнэрий?
Суруналыыс буоларым быһыытынан, ордук аныгы тыллары тылбаастыыр уустуктардааҕын бэркэ билэбин. Ааҕааччыга өйдөбүлүн тиэрдэ сатаан, сороҕор түөрт даҕаны тылтан турар тыл ситимэ үөскээн тахсар. Итиэннэ тиэтэйбиччэ, нууччалыы хайдах баарынан суруйан кэбиһэрбит баар суол.
Долгуяна Николаевнаттан холобур быһыытынан “конфликт” диэн тылы хайдах тылбаастаабыттарын туоһуласпыппар: “Нууччалыы глоссарийдартан уонна тылдьыттартан саҕалаабытым. Конфликтология бэйэтэ туспа билим (наука) буолбатах. Конфлигы үөрэтии, математикаттан саҕалаан, билимҥэ барытыгар баар. Билиҥҥитэ 17 билим (математика, психология, юриспруденция, история…) үөрэтэр. Ол иһин “конфликт” диэн тыл сүүстэн тахса өйдөбүллээх. Биһиги сүүстэн тахса өйдөбүлтэн талан, уопсай туттуллар тылларын киллэрдибит. Мин сорох тыллары букатын атыннык суруйуохпун баҕарбытым эрээри, тылдьыкка киирбитин быһыытынан, онон сирдэтиэхтээххин диэн тылбаас быраабылатыгар олоҕурбутум. Ол да буоллар, эспиэртэр туох дииллэриттэн көрөн, сорох өйдөбүллэри кыратык уларытыахпын-тэлэритиэхпин баҕарабын.
“Конфликт” диэни биһиги тылдьыкка киирбитинэн “иирсээн”, “харсыһыы”, “атаан” диэн суруйдубут”, — диэн санаатын үллэстэр.
400 ахсаанынан
Тылдьыт дьоҕус кээмэйдээх кинигэ (брошюра) киэбинэн 400 эрэ ахсаанынан тахсара былааннанар. Грантан үбүлэнэр буолан, босхо тарҕанар. “Бу тылдьыт билим чинчийиитэ эҥин буолбатах. Социальнай боппуруоһу быһаарар инниттэн толкуйдаммыт уопсастыбаннай көҕүлээһин курдук сыаналыахха сөп”, — диир. Онон конфликтологтарга, психологтарга, ХИФУ Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттар тылларын уонна култуураларын институтугар, бибилэтиэкэлэргэ түҥэтэр былааннаахтар. Атыыга тахсыбат. Ол оннугар куйаар ситиминэн киэҥ араҥаҕа тарҕатыахтара. Бүгүҥҥүтэ Сахалыы Бикипиэдьийэҕэ таһаарарга дьаһабыл Николай Павлов‑Халаны кытта кэпсэппиттэр. Ону таһынан, интэриниэккэ угар толкуйдаахтар.
Көстөрүн курдук, Нууччалыы-сахалыы иирсээн тылдьытын (Русско-якутский конфликтологический словарь) Долгуяна Иванова сүрүннээн бэйэтэ оҥорон тылбаастаабыт. Итиэннэ анал үөрэхтээх, билэр дьонуттан бэрэбиэркэлииллэригэр көрдөспүт. Бырайыак олоххо киирэригэр тыл билимин хандьыдаата, ХИФУ Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттарын тылларын уонна култуураларын институтун “Саха тылын истилиистикэтин уонна нууччалыы-сахалыы тылбаас” кафедратын дассыана Акулина Васильева, бастакы бырайыактан сүбэлэрин бииргэ түмэр, Илин Сибиирдээҕи лиссиэй историяҕа, уопсастыбаҕа биридимиэтин учуутала, юрист идэлээх Сардаана Егорова, Өрөспүүбүлүкэтээҕи медиация киинин тэрийээччитэ Валерий Никитин үлэлэспиттэр.
Түмүк
Түмүктээн эттэххэ, Нууччалыы-сахалыы конфликтологическай тылдьыт кэм ирдэбилинэн буолар. Инникитин медиацияны өрөспүүбүлүкэҕэ күүскэ киллэрэр, дьоҥҥо билиһиннэрэр баҕалаахтар. Маныаха сотору кэминэн тахсыахтаах тылдьыт сахалыы тыллаах дьоҥҥо тирэх буолуо диэн эрэнэрин биллэрэр. Итиэннэ табылыннаҕына, тылдьытын салгыыр былааннаах.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru