Ааспыт нэдиэлэҕэ Ил Түмэн иккис уочараттаах пленарнай мунньаҕа буолан ааста. Мунньах Ил Дархан Айсен Николаев бырабыыталыстыба састаабыгар кандидатуралары киллэрбитин бигэргэтиинэн уратылаах буолла. Ону сэргэ, дьокутааттар бүддьүөт сокуонугар, биэнсийэ үрдээһинигэр, нолуокка уларытыылары киллэрдилэр.
Бырабыыталыстыба чилиэннэрин бигэргэттилэр
Санатан эттэххэ, СӨ Төрүт Сокуонунан, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин, кини солбуйааччыларын уонна сүрүн миниистирдэри Ил Дархан хайаатар да парламент сөбүлэҥин ылан баран аныахтаах.
Хандьыдааттар
Дьокутааттар баһыйар куоластарын ылан, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлинэн Владимир Солодов, бастакы вице-премьердэринэн – Алексей Стручков, Алексей Колодезников, вице-премердэринэн – Ольга Балабкина, Денис Белозеров, Кирилл Бычков, экэниэмикэ миниистиринэн – Майя Данилова, үп миниистиринэн – Валерий Жондоров, экология миниистиринэн – Сахамин Афанасьев, тыа хаһаайыстыбатын миниистиринэн – Александр Атласов уонна тас сибээс миниистиринэн Гаврил Кириллин ананнылар.
Парахин этиитэ
Бырабыыталыстыба састаабын туһунан дьокутааттар араас санаалаахтар. Ол эрээри бары кэриэтэ маннык ырытыһыы урут буолбатаҕын бэлиэтииллэр. Холобур, “либерал-демократтар” фракцияларын салайааччы Гаврил Парахин сис кэмитиэттэргэ хандьыдааттары барыларын сиһилии ырыппыттарын, кинилэри кытары кэпсэппиттэрин бэлиэтээн туран, кэнники биэс сылга бу бастакы уопут буоларын эттэ.
“Хас биирдии хандьыдаатураны кытары сиһилии кэпсэттибит. Фракцияларга да, сис кэмитиэттэргэ да ырытыһыылар буолбуттара. Биэс сыл дьокутааттаабытым тухары, бу маннык кэпсэтии, ырытыһыы бастакытын буолла”,
— диэн бэлиэтиир.
Хомуньуустар санаалара
Семен Филиппов, РФКП чилиэнэ, хандьыдааттар дьокутааттарга эрэ буолбакка, бүтүн нэһилиэнньэ иннигэр туран эксээмэн туттаралларын бэлиэтиир.
“Хас биирдии хандьыдаакка биһиги араас ыйытыылары биэрдибит. Парламент эрэ интэриэһин көрөр буолбакка, бүтүн Саха сирин олохтоохторун таарыйар, кинилэри долгутар ыйытыылары биэрбиппит. Мин санаабар, бырабыыталыстыба чилиэннэрэ парламеҥҥа эрэ буолбакка, нэһилиэнньэҕэ эксээмэн туттараллар”,
— диэн этэр кини.
«Сиэрдээхтэр» санаалара
Оттон “Сиэрдээх Арассыыйа” баартыйа чилиэнэ Михаил Эверстов:
“Ыйытыылары биэриигэ бириэмэнэн хааччахтамматыбыт. Холобур, Владимир Солодов дьонун Саха сиригэр көһөрөн аҕалан манна олоруоҕун эбэтэр “баахтанан” кэлэн үлэлиирин, төрүт култуурабытыгар, тылбытыгар хайдах сыһыаннаһарын туһунан. Владимир Викторович, манна даҕатан, саха тылын үөрэтэн эрэрин эттэ. Уонна улуустар сайдалларыгар көҥүлү биэриэххэ уонна эппиэтинэстэрин үрдэтиэххэ наадатын иһитиннэрдэ”,
— диэн этэр.
Бүддьүөт дохуоттаах чааһа улаатта
Быйылгы бүддьүөт дохуоттаах чааһа 14,5 млрд солк улаатан, 208,5 млрд солк. тэҥнэстэ. Ити өрөспүүбүлүкэ социальнай-экономическэй сайдыытын сүрүн көрдөрүүлэрин чуолкайдааһын, нолуоктан уонна атынтан киирэр дохуоту, дотацияны, субсидияны, субвенцияны, ону сэргэ, бүддьүөттэр икки ардыларыгар бэриллэр харчыны ааҕыы түмүгэр эбиллибит.
Үп миниистирэ Валерий Жондоров бэлиэтииринэн, барыстан киирэр нолуок 6,4 млрд солк. эбиллибит. Биир кэлим (консолидированнай) нолуок төлөөччүлэртэн 4,1 млрд солк. киирбит. Оттон нолуокка сыһыана суох атын дохуоттартан 9,7 млрд солк. түһэн, 26,2 млрд солк. тэҥнэспит. Бу сууматтан баһыйар үгүһэ — 9,5 млрд солк. “АЛРОСА” хампаанньаттан кэлэр дивиденд.
Федеральнай бүддьүөттэн кэлэр үп 1,3 мөл. солк. үрдээн, 77,6 мөл. солк. тэҥнэспит. Ол иһигэр тэрилтэ барыстан киллэринэр нолуогун үрдэтиини көҕүлээһиҥҥэ бэриллэр дотация – 388, субсидия – 143, субвенция – 383, бүддьүөттэр икки ардыларынааҕы трансферт 624 мөл. солкуобайынан үрдээбит.
Бүддьүөт ороскуоттаах чааһа 14,5 млрд солк. улаатан, 210,2 млрд солк. тэҥнэспит. Бүддьүөт дефицитэ уларыйбата, 1,7 млрд солк. хаалла.
Оттон эһиилги сыллаах бүддьүөт туһунан эттэххэ, бырабыыталыстыба ааспыт нэдиэлэҕэ үп сүрүн сокуонун барылын көрбүтэ. Сокуон барылыгар сурулларынан, 2019 с. бүддьүөт дохуоттаах чааһа – 180,2, ороскуота – 181,3, дефицитэ – 1,1 млрд солк. тэҥнэһиэхтэрэ. Нолуоктан уонна атын источниктартан киирэр дохуот 125,8 млрд солк. буолуоҕа. Оттон федеральнай бүддьүөттэн кэлэр үп 54,4 млрд солк. тэҥнэһиэҕэ. Бүддьүөт барыта 23 бырагырааманан тыырыллар.
Өрөспүүбүлүкэ инвестиционнай бырагыраамата эһиил 7,6 млрд солк. буолуоҕа. Бастатан туран, бу бырагырааманан үөрэх эбийиэктэрин тутуохтара. Ону таһынан, эдэр ыалы, тыа сиригэр олорор дьону, тулаайах хаалбыт оҕолору дьиэлээһиҥҥэ ыытыахтара. Беркакит — Томмот — Дьокуускай хайысханан тимир суол линиятын ситэриигэ аныахтара.
Нолуокка уларытыылар киирдилэр
Ил Түмэн иккис уочараттаах пленарнай мунньаҕар, бастакытынан, кыра кыамталаах салгын тырааныспарыгар нолуогу кыччатыы боппуруоһун көрдүлэр. Ол курдук, Ил Дархан Айсен Николаев көҕүлээһининэн киллэриллибит боппуруос дьокутааттар өйөбүллэрин ылан, нолуок уон төгүл кыччатылынна. Кыра кыамталаах салгын тырааныспардарыгар нолуок 250-тан 25 солк. диэри түстэ. Бу – РФ Нолуогун кодексыгар суруллубут алын кээмэй.
Айсен Николаев бэлиэтииринэн, нолуогу кыччатыы аччыгый авиацияны, урбааны сайыннарарга төһүү күүс буолуохтаах. Ол эрээри бу дьаһал дьону, таһаҕаһы таһыынан дьарыктаммат урбаанньыттарга сыһыаннааҕын бэлиэтиир тоҕоостоох. Бу чэпчэтиинэн авиационнай-техническэй, ойуур хаһаайыстыбатыгар, о.д.а. сыһыаннаах урбаанньыттар туһаныахтара.
Иккиһинэн, судаарыстыбаннай тэрилтэлэр суоттарыгар баар уулуссаны туоруур муосталартан (переход) нолуок хомуйуутун тохтоттулар.
Үсүһүнэн, нолуогу төлөөбөтөх дьоҥҥо бырыһыан ааҕыллыытын болдьоҕо уларыйда. Саҥа нуорманан, 2017 с. физическэй сирэй баайын-дуолун нолуогун төлөөбөтөх буоллаҕына, 2019 с. тохсунньу 1 күнүттэн нолуогар бырыһыан ааҕыллан барыаҕа. Санатан эттэххэ, “СӨ нолуогун бэлиитикэтин туһунан” сокуоҥҥа уларытыылары киллэриинэн, 2017 с. саҕалаан баай-дуол кадастровай сыанатынан нолуок төлөнөр буолбута.
Биэнсийэлээхтэргэ алын кээмэйи быстылар
Тиийинэн олоруу алын кээмэйэ биэнсийэлээхтэргэ 13951 солк. буолуоҕа (өрөспүүбүлүкэ бастакы зонатыгар киирсэр улуустарга – 17011, иккис зонаҕа – 13576 солкуобай). Бу кээмэйгэ олоҕуран, 2019 с. биэнсийэ үрдүөҕэ.
Үлэ уонна социальнай харыстабыл миниистирэ Елена Волкова дакылаатыгар бэлиэтээбитинэн, биэнсийэ быйылгы үрдээһинин уонна ас-үөл сыанатын индексин барыллаан ааҕыы түмүгүнэн, тиийинэн олоруу алын кээмэйэ 13789 солк. (бастакы зонаҕа – 16822, иккис зонаҕа – 13418 солк.) тэҥнэспит. Ити, билиҥҥи көрдөрүүнү кытары тэҥнээтэххэ, намыһах. Ол иһин сокуон бырайыагынан, уларыппакка оннунан 13951 солкуобайынан хаалларарга этиллэр. Сокуон бырайыагын дьокутааттар бүтэһиктээх ааҕыыга ылыннылар.
Онон, быһа холуйан, эһиил олунньу 1 күнүттэн страховой биэнсийэ 4 %, муус устар 1 күнүттэн социальнай биэнсийэ 3,7 % үрдээтэҕинэ, бүддьүөккэ эбии 2 млрд солк. наада. Ол иһигэр 1,5 млрд солк. – федеральнай, 521,7 мөл. солк. – өрөспүүбүлүкэ хааһынатыттан.
Манна даҕатан эттэххэ, РФ бэрэсидьиэнэ Владимир Путин биэнсийэҕэ тахсаллара чугаһаабыт үлэтэ суох дьоҥҥо көмө харчы төлөөһүнүгэр уларытыылары киллэрэр туһунан сокуоҥҥа алтынньы саҥата илии баттаабыта. Ол чэрчитинэн, 2019 с. тохсунньу 1 күнүттэн үлэтэ суох дьоҥҥо көрүллэр көмө харчы үрдээбитэ – 8000, намтаабыта – 1500 солк. буолуохтаах, оттон үлэтэ суох, биэнсийэҕэ тахсаллара биэс сыл хаалбыт дьоҥҥо көмө харчы муҥутаан 11280 солк. тэҥнэһиэҕэ.
Аграфена КУЗЬМИНА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru