1872 сыллааҕы хара уоспа, Элгэс (Абый) улууһугар, дьон түмсэн олорор сирдэрин ордорбокко кэрийбитэ, ханна киһи сылдьыбат суола суох сирдэри тумнубута, оннук сирдэрэ аҕыйах этилэр. Илин Тааска олохтоох эбээннэри, Майыар нэһилиэгин сорох сирдэригэр, ол кэмҥэ сырыы суох буолан, уоспа сылдыбатах сирдэрэ ордон хаалбыта.
Хара уоспа Зашивөрскай сириттэн саҕалаан, Намыы куөлгэ, Титириккэ, Устуруукапка, Солкооҥҥо олорор дьону бүтүннүү саппыта. Арай Солкооҥҥо олорор 3 саастаах Анна Слөпцованы, Титириккэ 3 саастаах Харатаан Никулины, Зашиверскайга 3 саастаах Анна Тарабукинаны хааллартаабыта. Бу оҕолору уоспа ааспытын кэнниттэн дьоннор буланнар, киһилээх сири булларбыттара, ону да уоттаах муох урдунэн хаамтаран дьиэҕэ киллэрбиттэрэ.
Оччолорго Муома сиригэр хара уоспа сылдыбатаҕа, онно олохтоох дьон уоспа ааспытын кэнниттэн Элгэс сиригэр, дьону кытта көрсүһээри 2 киһи ат көлөнөн айаннаан кэлэннэр, Зашивөрскай куоракка тохтооннор, дьиэлэртэн биир да буруо тахсыбатын дьиибэргээн, тохтоон, дьиэлэри кэрийбиттэрэ. Онно өрүс үрдүгэр турар биир кыра балаҕан дьиэҕэ киирбиттэрэ орон ахсын, өлбүт дьоннор тоҥо сыталларын булбуттара. Балаҕан хаҥас өттүнээҕи ороҥҥо биир хаар маҥан баттахтаах эмээхсин утарытыгар, суорҕан хамнаабытын арыйан көрбүттэрэ, биир кыыс оҕо сытарын өрө тардан ылбыттара, уҥуохтаах тирии хаалбыт ырыган кыыс оҕо буолбут. Оҕо кыайан ытаабат, нукаай буолбут. Оҕону буланнар, көмүлүөк оһоҕу оттоннор, сылааһы таһааран, сылаас ууну иһэрдэннэр, таҥаһын ыраастаан, итии таҥаска суулаан хонукка утуйбакка оҕолооннор, арыый сэргэхситэн, айанньыттар төннүбүттэрэ. Туох буолбутун түмсэн олорор сирдэригэр тиэрдибиттэр, онтон устунан биллэрсии буолан, өлбүт дьону харайыыга түмсүү түбүк буолбута. Элгэс сиригэр, оччолорго дьон түмсэн олорор сиригэр Абый Арыылааҕар 2 сыарҕа табалаах киһини ыыппыттара. Ол дьоннор, дьон, киһи билиитигэр тиэрдэннэр, аттаах, табалаах дьоннору хомуйан, Зашивөрскайга аҕалбыттара.
Абый — Муома сириттэн кэлбит дьоннор түмсэн, өлбут дьоннору харайыы түбүгэр түспүттэрэ. Буору хаһан көмүү кыаллыбат этэ, ол иһин өлбүт дьоннору дьиэлэрин иһигэр уоттаабыттара, тыыннаах хаалбыт кыыс балаҕаныгар өлбүт 5 киһини атын дьиэлэргэ көһөрөн уоттаабыттара. Оччотооҕу итэҕэл этэринэн, тыыннаах хаалбыт киһи дьиэтэ уоттаныа суохтаах эбит.
Зашивөрскай олохтоохторун олорбут дьиэлэригэр уоттаан, дэриэбинэни иччитэхтээн, соҕотох таҥара куолакалын дьиэтин уонна булбут оҕолорун эрэ дьиэтин хаалларбыттара.
Зашиверскай муҥутаан куорат ааттанан олорор кэмигэр, дьон олорор дьиэлэрэ 80-ча диэн суруллара. (…) Ол курдук бүтэрэн-оһорон баран, кэлбит дьоннор тарҕаспыттара. 5 саастаах оҕону Муома сиригэр илдьэн, тастыҥ аймаҕар ииттэрэ биэрбиттэрэ.
1939 сылга булчут буола сылдьан, күһүн алтынньыга айаннаан иһэн, тохтоон, дэриэбинэ оннун анаан кэрийэн көрбүтүм: онно биллиилээх дьоннор уҥуохтарын уот сиэбэккэ, бүтүн тураллара. Оннук 5 киһи көмүллүбүт, онно малынан күрүө оҥоһуллубута бүтүн тураллара уонна соҕотох оҕо хаалбыт балаҕан дьиэтэ бүтүн сууллубакка турара, онно дьон олоро сылдьыбыттара көстөр этэ.
Анна Тарабукина, төһө да ийэтэ, аҕата суох иитилиннэр, оҕо caaha үчүгэйдик ааспыта. Дорубай 20 сааһыгар тиийбитэ, кыыс уолаттар харахтарын далыгар киирбитэ. 20 сааһын туолуутугар, хас да уол ыкса чугаһаан ыйытан, аккааһы ылбыттара. Ол уоспа ордорбут оҕото толору дьоллоох буолар диэн сылыктааһын баара, ону итэҕэйээччилэр кэргэн кэпсэтэ сатыыллара.
Анна Тарабукина 20 сааһын туолуутугар, оччолорго ааттанарынан, Кыһыл Балыктаахтан сылдьар эбээн уолугар Слөпцов Фөдорга кэргэн тахсыбыта. (Кыһыл Балыктаах, билигин аата Улахан Чыыстай). Анна Тарабукина саҥа ыал буолаат, төрөөбүт сиригэр Зашивөрскайга көһөн кэлбиттэрэ. Балаҕан дьиэ туттан, сахалыы утары айылҕа тугу биэрэринэн иитиллэн олорбуттара. Зашивөрскай ыаллара барыта 4 оҕоломмуттара….
Өлүү кэнниттэн олох
Оҕо сэттэ сааһын иһигэр өллөҕүнэ аньыыны оҥорботоҕун быһыытынан быһа дууһата ырайга көтөр.
Аньыылаах дьон өлүөхтэрин иннинэ 40 хонук саалтыыр аахтараллара. Манан аньыыларын чэпчэтэллэр. Өлбүт киһи ийэ кута аньыытын ыраастаан барар, онно 40 дьаамы туораан тиийэр. Биирдии дьаама тус-туһунан көрүҥнээх. Холобур, барар суолларыгар эриэн үөн баар буолар. Онно аньыытын бу дойдуга эппэтэх киһи ол уон айаҕынан киирэн барар. Оттон аньыытын сөптүк эппит киһи ойоҕоһунан ааһар.
Дууһата тиийэн дьүүллэнэр сиригэр дьүүл буолуор диэри бүтэй дьааһыкка хаайыыга сытар. Биир нэдиэлэнэн дьүүл буолар. Дьүүлгэ биир хаар маҥан бытыктаах, баттахтаах Аанньал Таҥара баар, кини суруксуттаах буолар эбит. Ону таһынан ыйааһыны бэлиэтээччи эҥин үгүс илии-атах дьоннордоох. Буруйун биир өттүгэр, үтүөтүн нөнүө өттүгэр ыйыыллар. Онно үйэлээх сааскар оҥорбут аньыыҥ-хараҥ, үтүөҥ тиис анньар маһыттан салаа отугар тиийэ ыйанар.
Аньыыҥ кыайдаҕына, умайа турар уот сымалаҕа түһэҕин. Үтүөҥ кыайдаҕына, куруук сырдык аанньал дойдутугар үөһээ халлааҥҥа ырайга көтөҕүн. Манна бэлэм ас-таҥас буолар, үлэ диэн суох.
(…) Биир уоруйах киһи күрүөҕэ киирэн сылгы оту сиирин таһаарбыт уонна биир сиэрдийэнэн саппыт. Ол киһи өлөн баран сымалаҕа түһэн иһэн, самаҕыттан били сиэрдийэтигэр иҥнэн олоро түспүт. Инньэ гынан аад айаҕыттан быыһанан, ырайы одуулуу олорбут.
Р.И. Бравина, «Саха төрүт олоҕо» (Айар, 2024) кинигэтиттэн быһа тардан.
Кинигэ «Айар» кыһа бары маҕаһыыннарыгар атыыланар