Оччотооҕуга да, билигин да куорат оҕолоро тыа сиригэр үлэлии, буолаары буолан сүөһү көрө тахсаллара сонун көстүү. 1969 сыллаахха Дьокуускай куорат 2-с №-дээх орто оскуолатын выпускниктарыттан уон оҕо “Оскуола-производство-үрдүк үөрэх” диэн оччотооҕу кэм бачыымын өйөөн, Намҥа тутуспутунан үлэлии тахсыбыттара. Кинилэр билигин ол туһунан тугу кэпсииллэрий?
edersaas.ru
Хайдах саҕаламмытай?
1969 сыл. Саас этэ. Дьокуускай куорат 2-с №-дээх орто оскуолатын 10 “А” кылааһын оҕолоро биир күн кылаастарыгар хаалан, улахан мунньах тэрийбиттэрэ. Кылаас салайааччыта Изабелла Михайловна Емельянова ким ханна, ханнык үөрэххэ барарын оҕолоруттан сэмээр туоһулаһар. Ол быыһыгар 1959 сыллаахха выпускниктар Мирнэй куораты тутууга үлэлэспиттэрин, 1961 сыллаахха бүтэрбит оҕолор Намҥа, Уус Алдаҥҥа тутуспутунан үлэлии тахсыбыттарын туһунан кэпсиир. Оҕолор сэҥээрэ түһэллэр. Онуоха эбии оскуола бастакы сүһүөх комсомольскай тэрилтэтин сэкирэтээрэ Люба Варламова кинилэр кылаастарыгар үөрэнэр буолан, учууталын тылын иилэ хабан ылан, “Оскуола-производство-үрдүк үөрэх” бачыымы өйүүрүн биллэрэр. Лидердэрин, комсоргтарын, Любаларын тылын быһа гыныахтара баара дуо, өйөөбүттэрэ. Кылааһынан тыа сиригэр үлэлии тахсарга бастакы кыым бу мунньахтан саҕыллан тахсыбыта.
Ол саас онус кылаастарга куораттааҕы комсомол тэрилтэтэ, Намнааҕы Карл Маркс колхуос салалтата, оройуоннааҕы комсомол тэрилтэтэ тиһигин быспакка үлэҕэ ыҥырар көрсүһүүлэри тэрийбитинэн бараллар. Маны таһынан, онус кылаастар 1961 сыллааҕы выпускниктары кытары көрсөллөр. Ол быыһыгар хоту дойдуттан кытары кэлэн үлэҕэ ыҥыра сылдьыбыттаахтара. Ол эрээри оҕолор Намҥа, Аппааныга, барардыы быһаарынан, номнуо үлэлиэхтээх сирдэригэр колхуоска тахсан тугун, ханныгын билсэн кэлбит дьон, аккаастаабыттара.
Үөрэх дьыла түмүктэнэн эрдэҕинэ киин бэчээккэ “Если не я, то кто?” диэн төбөлөөх 10 “А” кылаас үөрэнээччилэрэ Намҥа колхуоска үлэлии баран эрэллэрин туһунан иһитиннэрии тахсыбыта. Онно: “Ребята откликнулись на призыв обкома комсомола и дали слово с 1 августа начать работу. Надеемся, что слову они будут делом верны”, — диэн тыллар бааллара оччотооҕу кэмҥэ колхуоска үлэлии тахсыы, тыа сирин сайыннарыы хайдахтаах курдук тыын боппуруос буоларын кэрэһэлиир.
Атырдьах ыйынааҕы айан
Онон эксээмэннэрин туттаран аттестаттарын ылаат, сайын дьонноругар тахсан кыратык тыын ылаат, уон оҕо, Жондоров Алексей Алексеевич, Кириллин Виктор Михайлович, Степанов Владимир Георгиевич, Большакова (Охлопкова) Ксения Семеновна, Варламова (Нестерова) Любовь Лукинична, Игнатьева (Гоголева) Маргарита Александровна, Корнилова (Алексеева) Татьяна Васильевна, Прокопьева (Уваровская) Альбина Прокопьевна, Савинова (Слепцова) Наталья Степановна, Федорова (Гуляева) Надежда Ивановна, Нам оройуонун Карл Маркс колхуоһун Бөтүҥнээҕи отделениетыгар комсомол путевкатын ылан, атырдьах ыйын 1 күнүгэр айаҥҥа туруммуттара.
“Болдьоспуппут курдук атырдьах ыйын 1 күнүгэр бары куорат автовокзалыгар мустубуппут. Кыргыттар биир формалаах этибит. Учууталбыт Изабелла Михайловналыын Намныыр оптуобуһунан айаннаабыппыт. Бары да өрө көтөҕүллэн, Намҥа ырыа-тойук аргыстаах тиийбиппит”, — диэн ахтар оччотооҕу кэми Наталья Слепцова.
Кэлээттэрин кытта холкуос, нэһилиэк салалтата ытыс үрдүгэр түһэрэн, интэринээт дьиэҕэ олохтоон, киэһэ хонууга аһылык тэрийэн биэчэр ыыппыта. Оччолорго Карл Маркс колхуос бэрэссэдээтэлэ Попов Михаил Петрович этэ. Бөтүҥҥэ биригэдьиирдэринэн Суздалов Степан Спиридонович, Дмитриев Михаил Петрович үлэлииллэрэ.
Үлэҕэ ананыы
Сарсыҥҥы күннэриттэн оҕолор колхуос түбүктээх үлэтигэр сыстан барбыттара. Уолаттары ыраах учаастакка субан сүөһү көрүүтүгэр, кыргыттары ынах ыаһыныгар аныыллар. Куорат кыргыттара үксүлэрэ ынах диэни үйэлэригэр харахтаабатах, хайа өттүттэн ыылларын, хас эмиийдээҕин да билбэт буоланнар, бастаан утаа ыарырҕаппыттара. Ол эрээри билбэппит-көрбөппүт диэн туруохтара дуо, комсомол кыргыттар настаабынньык ыанньыксыттарын кэннилэриттэн тэҥҥэ түһүнэн иһэллэрэ.
Сэттэ кыыска хас биирдиилэригэр 15-17 ынаҕы туттарбыттара. Кэллэхтэрин утаа икки хотонунан (биирэ – Шмидт, иккиһэ – Бүтэй Үрдэ бөһүөлэктэргэ тураллара) үлэлээбиттэрэ. Оттон күһүн саҥа механизированнай хотоҥҥо көһөҕүт диэн үөрдүбүттэрэ. Онон саҥа, киэҥ хотоҥҥо кыстыкка киирэн, үлэлэрин саҕалаабыттара. Сүөһүлэрэ үксүлэрэ бургунастар буолан, эмиийдэрэ кырата, кытаанаҕа. Онуоха эбии туҥуй буоланнар, бастаан утаа тэһииргээн чугаһаппакка сордууллара. Ол да буоллар кыргыттар оргууй-наллаан нэмнэрин билэн, кэлин ааһан иһэн ыыр буолбуттара. Сорох ардыгар ыаныллыбыт ынахтарын бутуйан кэбиһэн, иккиһин да ыыллара баар суол этэ. Ол иһин биир кэмҥэ ынахтарын кутуругар кыһыл быанан бэлиэ баайар буола сылдьыбыттаахтара.
Аны ынаҕы төрөтүү диэн баар эбит ээ, судургута суох дьыала. Дьэ, манна кыргыттар солбуһа сылдьан хотоҥҥо түүннэри кэлэн ынахтары манааһыннара, сарсыарда хаама сылдьар саҥа төрөөбүт ньирэйи булан ылыылара саҕаланар. Ньирэйдэрин оннук гынан төрөтөн, биир ый устата бэйэлэрэ суосканан үүт иһэрдэллэрэ, оттон атахтарыгар чиҥник турар буолбуттарын кэннэ, ньирэй көрөөччүлэргэ утаараллара.
“Путевкалаахтар” дэттэрии
Кыргыттар да, уолаттар да үлэлэригэр сирдэрбэтэхтэрэ. Тута бэйэ дьоно буола түспүттэрэ. Олохтоохтор таптаан кинилэри тута “путевкалаахтар” диэбиттэрэ.
“Оччотооҕуга, тыа сиригэр үлэhит илии тиийбэт кэмигэр, бу уон оҕо колхуоска кэлэн төһүү күүс буолбуттара. Хотон үлэтэ диэн биир да өрөбүлэ суох үлэ буоллаҕа. Ону ол диэбэккэ сүрдээх таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрэ. Саастаах ыанньыксыттар бу эдэркээн оҕолор, куорат кыргыттара ыарахан үлэни кыайыахтара дуо диэн бэркэ саараабыттара. Ол эрээри сотору кэминэн кыайыгас-хотугас оҕолор эбит диэн үөрбүттэрэ. Нэһилиэк уопсастыбаннай олоҕор көхтөөхтүк кытталлара. Кэнсиэр буоллун, агитация буоллун барыта “путевкалаахтара” суох ааспат этэ”, — диэн ахтар госсулууспа, үлэ бэтэрээнэ Софья Егоровна Дьяконова.
Кырдьык, эдэр дьон эдэр дьон курдук үлэни, үҥкүүнү, оонньууну тэҥҥэ дьүөрэлии туппуттара. Кулуупка араас тематическай биэчэрдэри тэрийэн ыыталлара. Варламова Любалара манна кэлэн комсомол сэкирэтээрэ буолбута. Онон тэрийии үлэтэ барыта кинилэртэн тахсара.
Үлэҕэ-хамнаска сыыһалар баар буоллахтарына тута холкуос салалтатыгар туруорсаллара. Ол курдук, биирдэ маннык буолбуттаах.
Бууннааһын
Ахсынньыга диэри хамнастарын биэрбэккэлэр, кыргыттар аһыыр астара суох буолан инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан олорбуттара. Онон биир күн сүбэлэһэн баран, “хамнаспытын биэрэ иликкитинэ үлэбитигэр тахсыбаппыт” диэн бууннаан ахсынньы 1 күнүгэр үлэлэригэр тахсыбатылар. Колхуос салалтата ол киэһэ тута хамнастарын төлөөн, өссө эбиитин инчэҕэй мас аҕалтаран кыргыттар кыыһырбыттарын тута умнан кэбиспиттэрэ. “Маҕаһыынтан баран ас ылан тото-хана аһаабыппыт”, — диэн ахталлар оччотооҕу кэмнэрин.
Ити бууннааһын, дьиҥэр, кыһалҕаттан, хайыыр да кыах суоҕуттан таҕыстаҕа эбээт. Онуоха күһүн хойут саҥа көһөн кэлэн олорбут дьиэлэрэ тыбыс-тымныы буолан (оннооҕор түннүктэрин кырыа буолбут мууһун өтүүгүнэн кытары ириэрэ сатаабыт түгэннэрэ баара), күнүстэри-түүннэри оһох оттор кыһалҕатыгар олороллоро эбилик-самалык буоллаҕа. Ол да буоллар, кыргыттар хайалара да куораттарын диэки төннүбэтэҕэ.
Олохтоохтору кытары билсиһии
Бу уон оҕону сэргэ “Оскуола-производство-үрдүк үөрэх” бачыымын Нам орто оскуолатын оҕолоро эмиэ өйөөбүттэрэ. Кыргыттар үлэлиир сирдэригэр Аппааныга Макаров Алексей Михайлович уонна Сивцев Илья Ефремович анаммыттара. Кинилэр уокка оттор маһы бэлэмнииллэрэ, хотону тутууга үлэлэспиттэрэ.
“Кэллэ-кэлээт бары билсэн биир дьиэ кэргэн буола түспүппүт. Бары үлэбитигэр сүрдээҕин кыһаллар этибит. Үлэ кыайтарбатаҕына ытыы-ытыы ньоҕойдоһооччулар кытта бааллара. Үлэбит таһынан нэһилиэк уопсастыбаннай олоҕор актыыбынай кыттыыны ыларбыт. Истиэнэ хаһыата таһааран үлэбитин сырдатарбыт, субуотунньуктарга, мунньахтарга кыттарбыт, кулуупка биэчэр буолла да үҥкүү-битии бөҕө буоларбыт”, — диэн суруйар Алексей Макаров.
Оччотооҕу кэмҥэ шейк, вальс, танго, твист үҥкүүлэр, “оройуоннаһыы”, “телефон”, “биһилэх кутуута”, “шахта” курдук маассабай оонньуулар кулуупка хойукка диэри салҕанан бараллара. Путевкалаахтарга бииргэ үөрэммит доҕотторо Намҥа сотору-сотору ыалдьыттыы тиийэллэрэ. Оннооҕор Амматтан кытары сөмөлүөтүнэн көтөн кэлэллэрэ. Ол курдук, Дуня Боярская Аммаҕа үлэлии сылдьан, Дьокуускайга диэри сөмөлүөтүнэн, онтон Бөтүҥҥэ диэри оптуобуһунан айаннаан дьүөгэлэригэр кэлэн турардаах.
Ардыгар “путевкалаахтар” “путевкалаахтарга” атын дэриэбинэҕэ күүлэйдии бараллара. Биирдэ Искра учаастагар Нам орто оскуолатын бүтэрбит оҕолорго биир “УАЗ” массыынаҕа уонча буолан тиэллэн, үҥкүүлээн-оонньоон кэлбиттээхтэр.
Бастакы сыбаайбалар
Ити көрсүһүүлэр түмүгэ суох хаалбатахтара. Аппааныга кэлбит сэттэ кыыстан үһэ Намҥа кийиит буолбуттара. Ол курдук, Альбина, Ксения, Надежда олохтоох уолаттарга кэргэн тахсыбыттара. Альбина – Уваровскай Анатолийга, Ксения – Охлопков Егорга, Надежда – Гуляев Геннадийга.
Аан бастаан урууларын 1970 сыллаахха олунньуга Уваровскайдар тэриммиттэрэ. Аля кэргэнэ буолуохтаах Толятын кэллэ-кэлээт бэлиэтии көрбүт эбит. Ол туһунан кини: “Күһүн киэhээҥҥи ыам кэннэ үүт таһар массыына кэлбитигэр Бөтүҥҥэ кулуупка диэри барсыбытым. Ол баран иһэн киэһээҥҥи хараҥаҕа кулууп диэки кыыстаах уол баран иһэллэрин ситэн аастыбыт. Мин дьиктиргээтим, бу кэмҥэ ыччат дьон бары окко сылдьаллара, дэриэбинэҕэ ким да суоҕа. Суоппарбыттан ыйыппыппар: “Ити Толя Уваровскай балтынаан Тонялыын кулуупка баран иһэллэр, окко сылдьааччылар бүгүн кэлбиттэрэ”, — диэн хоруйдаабыта. Мин онно дьикти баҕайы араспаанньалаах эбиттэр диэн соһуйа санаабытым. Ити көрсүһүү батыһыннарыылаах буолбута. Мин оскуолаҕа сылдьан комсомолга киирбэтэҕим. Ол иһин миигин уонна Степанов Володяны Люба (комсомол сэкирэтээрэ) уонна Уваровскай Толя (олохтоох комсомоллар ааттарыттан) агитациялаан, Комсомол күнүгэр чилиэнинэн ыларга мэктиэлээбиттэрэ. Ол биэчэргэ миэхэ Толя В.И.Ленин үлэтин туттарбыта. Ол күнтэн ыла билсэн барбыппыт”, — диэн кэпсиир.
Ити бастакы комсомольскай сыбаайба кэнниттэн сайын Аппааныга Ксениялаах Гоша уруулара буолбута. Онтон Степанов Володя сыбаайбалаабыта. “Кини уруутугар Күннүк Уурастыырап олоҥхолообутун өйдөөн хаалбыппыт. Суруйааччылар ити сыбаайбаҕа элбэхтэр этэ, хоһооннорун биир-биир туран аахпыттара истэргэ наһаа үчүгэй этэ”, — диэн ахталлар ол кэми 24-с выпустар. Бу кэнниттэн Надялара сыбаайбалыыр.
Ити курдук сэттэ кыыс дуогабардаах икки сылларын толору үлэлээбиттэрэ. Уолаттар биир сыл үлэлээн баран, аармыйаҕа ыҥырыллан барбыттара. “Эдэр сааспыт биир умнуллубат кэмэ Бөтүҥҥэ ааспыта. Бу кэм биһиэхэ барыбытыгар сырдык, кэрэ өйдөбүл буолан хаалла. Олох киэҥ аартыгар үктэниибит, үлэҕэ уһаарыллыыбыт, дьону кытары алтыһыыбыт барыта Бөтүҥү кытары сибээстээх”, — диэн кэпсээннэрин түмүктүүллэр кыргыттар, билигин ийэ, эбээ буолан олорор Любовь Лукинична, Альбина Прокопьевна, Наталья Степановна, Маргарита Александровна, Татьяна Васильевна, Надежда Ивановна. Хомойуох иһин, билигин кинилэр ортолоругар Алексей Жондоров, Виктор Кириллин, Владимир Степанов уонна Ксения Охлопкова (Большакова) суохтар.
Аграфена КУЗЬМИНА, edersaas.ru