Саха киһитигэр удьуор салҕаныыта уол оҕонон бэриллэр.
Биһиги дойдубутугар Володя Коротких уонна Катя Хоютанова холбоһоннор, сэттэ уол оҕоломмуттара.
Андрей ВАРЛАМОВ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Дьиҥинэн, бу дьоллоох ыал кыыс оҕолоноору субуруччу 7 уолламмыта. Уолаттар билигин баараҕай тиит курдук сириэдийдилэр, кэргэннэнэн, оҕолонон Короткихтары үксэтэллэр. Бу буолар – саха дьоло. Кинилэр – Чурапчы Мугудайын ытык ыаллара.
Уол оҕону иитии судургу курдук эрээри, ис-иһигэр киирдэххэ, ымпык-чымпык үлэ. Сыыстардаххына, тугу хоргутуоххунуй? Оҕоҥ сыыһа суолу тутустаҕына, хомолтону эрэ аҕалыа.
Үксүбүт, тоҕо эрэ, хайаан да үөрэхтэнэри ирдиибит. Билигин тыа сиригэр үлэ суох буолан, ускул-тэскил сылдьыы үксээтэ. Аны арыгы атыыламмат нэһилиэктэригэр харчы көһүннэҕинэ, үрүксээгинэн сүгэн аҕалан, иһэрдиин-испэттиин бары көрүлүүллэр. Нэһилиэккэ, түөлбэҕэ кэпсэтии, уруккулуу табаарыстыы суут суох буолан, үгүс ыччат буорту буолар. Оттон «арыгыһыт» диэн дьаралык иҥнэр эрэ, бу уол кэргэннэнэн, удьуору салгыыра уустугурар. Саха уола атыыланан бүппүт көмүспүтүнээҕэр, улаханнык туһалаабат алмааспытынааҕар, атын дойдуга сыҥалыыр гааспытынааҕар үйэлэргэ сөҕүрүйбэт сүдү кылааппытынан, норуоту аатырдар туохха да тэҥнэммэт баараҕай тииппит модьу силиһинэн буолар.
Уол оҕону дьаныһан дьиэ кэргэҥҥэ сөптөөхтүк ииттэхпитинэ эрэ, саха омугу сайыннарыахпыт. Үчүгэй сайдыылаах, эрчимнээх, өйдөөх уолу тыа сиригэр эрэ иитиэхпит.
Кыыс оҕо оруола
Ыал аҕата кыратык аһыыр, күүлэйдиир, үлэтэ суох буоллаҕына, үтүрүллэр. Ону көннөрөр, олоҕу ыпсарар, нарылыыр киһинэн ыал ийэтэ буолар. Бу эбээһинэстэн куотан, 67 тыһыынча ийэ оҕолорун соҕотох иитэр. Соҕотох аата соҕотох, тэстэр көлүөһэлээх массыынаҕа тэҥниибин. Ыал ийэтэ аҕа сыыһатын оҕо суоҕар өйдөтөн, көнөр суолга үктэннэрдэҕинэ, бу буолуо улуу кыайыы, уостубат таптал туоһута. Кыргыттар уол оҕону дьүһүнүнэн эрэ буолбакка, дууһатын, барыны сатыырын, аламаҕайын, элэккэйин сыаналаан, олохторун доҕорун булалларыгар, дьоллоохтук олороллоругар сүбэлиэм этэ.
Аныгы кыргыттар үксүлэрэ олохторун оҥосторго тиэтэйбэт, баай, кыраһыабай дьиэлээх, массыыналаах мааны уолга наадыйаллар. Хомойуох иһин, итинник идеал киһи аҕыйах. Аҕыйаҕын ааһан, аһары байарга үлүмнэһэн, чэпчэки олоҕу эккирэтэн буорту буолбут дьон буолуохтарын сөп. Дьонтон аһара барыы сэттээх-сэлээннээх.
Ол оннугар барыны бары сатыыр, булчут, элэккэй, биир бигэ тыллаах, туруоруммут соругун ситиһэр, сытыары-сымнаҕас уолу талыа этигит. Саха уола норуоту салгыыр утум, удьуор буоларынан өрө тутуллуохтаах, ытыктаныахтаах.
Кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ сыһыарыы
Тыаҕа сайылыыр оҕону окко илдьэ сылдьыҥ. Тиэхиньикэҕэ сыһыаран, Кытай тыраахтарынан отто мустар, чэйдэ өрдөр, мохсуо бырахтар, араас оонньууну тэрий, кыра наһыылканан бугулла тастар. Бу оҕо доруобуйатын тупсарарын, буһарын-хатарын, эрдийэрин, барыны сатыырын сэргэ, үөрүүтүттэн эһиил хайаан да кэлэр гына быһаарыныа. Өссө оҕоҥ табаарыһын илдьэ кэллэҕинэ да көҥүлэ.
Уол оҕо сүгэнэн, быһаҕынан сатаан туттар буолуохтаах. Күрүө маһын эриэннэт, сойуо оҥорон күрүөнү бэйэлэрэ туттуннар. Сүөһү күрүөнү алдьатан киирдэҕинэ, төһө ороскуот буоларын өйдөт. Күнүс, киэһэ сынньалаҥ кэмигэр дуобат, саахымат оонньуутун тэрий. Дуобатчыт оҕо хаһан да ону-маны толкуйдаан баран оҥоруо, сыыһата аҕыйах буолар.
Улаатан эрэр уолаттары саха хотуурун бэйэлэрэ таптанар, сытыыланар гына үөрэтэн баран, баччаны охсоҕут диэн нуормалыыгын, уол оҕо барахсан начаас үөрэнэр. Бу үлэҕэ эриллэн улааппыт оҕо хайаан да бэйэтин көрүнэр, ааҕар-суоттуур, кылаабынайа, олоххо сүрүн дьарыгын буларыгар бэлэм киһи иитиллэр. Булт көҥүлүн кэмигэр уолгун илдьэ сырыттаххына, айылҕаны, көтөрү-сүүрэри харыстыыр, бэрээдэктээх киһи буолуо.
«Үчүгэй кыыс диэн кимий?» – диэн уолаттартан ыйытабын. «Үчүгэй дьүһүннээх, үөрэхтээх, асчыт, баай буолуохтаах», — диэн хоруйдууллар. Бу кыыс боростуойа, киһини убаастыыра, элэккэйэ, барыны сатыыра наада буолбата. Урут сэбиэскэй кэм саҕана улааппыт, үлэлээбит ыанньыксыт кыргыттар барахсаттар үүнэн-сайдан, дьиҥнээх Далбар Хотуттарынан буолбуттара.
Аҕа холобурунан
Уол оҕону иитиигэ сүрүн оруолу аҕа бэйэтин холобурун көрдөрүүтэ ылар. Оҕону олох кыра эрдэҕиттэн күүлэйдэтии, бииргэ сылдьан сынньаныы, ыйытыыга барытыгар сүрэҕэлдьээбэккэ боччумнаахтык эппиэттээһин, кыра эрдэҕиттэн сиэргэ-туомҥа үөрэтии туһалаах. Оҕо сылдьар сиригэр дорооболоһор, оптуобуска миэстэтин туран биэрэр, аһаабыт иһитин хомуйар, наскытын, ис таҥаһын суунар, бэйэтэ таҥнар гына үөрэт.
Сайыҥҥы сынньалаҥҥа
Сайын үөрэх кэнниттэн оҕону тыа сиригэр сайылат. Ити кэмҥэ оҕо анал үлэлээх буолуохтаах. Ким эрэ сибэккини көрдүн, оҕуруот сыыһын ыраастаатын, уу куттун, туулаан ытын, куоскатын мундунан аһаттын, сороҕун үөлэн ыалдьыттары күндүлээтин. Тыынан эрдэргэ, илими, тууну түһэрэргэ илдьэ сылдьан үөрэт. Сороҕор дьиэ кэргэнинэн хоно сылдьан, уоту отуннар, баһаар барбат гына оллоону оҥортор, кутаа суоһугар собону мииннээ, собону хатырыктыырга, балык үөһүн тэспэккэ ыларга үөрэт. Айылҕаҕа сылдьан чыычаах уйатын харыстыырга үөрэт, чыычаах оҕотун хайдах аһатарын кэтээтин.
Маннык дьарыктаах оҕо сайын тэлэбиисэргэ, төлөпүөҥҥэ наадыйбат. Бары таптыыр ырыаһыппыт Анатолий Бурнашев оҕолоро тэлэбиисэр көрбөтөхтөрө сэттэ сыл буолбутун туһунан «Саха сирэ» хаһыакка кэпсээбитэ. Кытаанах соҕус да буоллар, сөптөөх дьаһал. Бу төлөпүөн оҕону эрэ буолбакка, дьиэ кэргэни буорту гынан эрэр.
Тыа сиригэр кэлэктиибинэн эрэ хаһаайыстыбаны өрө туппакка, чааһынай эйгэ сайдарыгар Ил Дархан суолта биэриэхтээх. Тыа сирэ чааһынайа суох сайдар кэскилэ суох. Дьиэ кэргэн ылыстаҕына эрэ, тыа сирэ киһи олохсуйар түөлбэтинэн буолуо. Дьиэ кэргэн, чааһынай хаһаайыстыба сайыннаҕына, үлэ миэстэтэ тахсар. Ол оннугар бырабыыталыстыба тыа бөһүөлэктэрин сылытыынан, аныгы олоххо эппиэттиир дьиэлэринэн, оҥоһуулаах суолларынан хааччыйыахтаах.
Андрей ВАРЛАМОВ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru