1956 сыллаахха балаҕан ыйын 29 күнүгэр «Буревестник» стадиоҥҥа Дьокуускай үлэһит дьоно, устудьуоннар, эдэр ыччат миитиҥҥэ тахсаллар. Бу күн Саха судаарыстыбаннай университета төрүттэммитэ. Алтынньы бастакы күнүттэн университекка дьарык саҕаламмыта, устудьуоннар үөрэнэн барбыттара.
Бастакы – Авксентий Мординов
(1956-1958 сс.)
Университет тэриллэригэр түөрт факультеттаах этэ: гуманитарнай, естественнэй, тиэхиньиичэскэй уонна тыа хаһаайыстыбатын наукаларыгар. Үөрэҕи 21 кафедра хааччыйара, уопсайынан, 111 бэрэпэдэбээтэл үлэлиир эбит, ол иһигэр икки наука дуоктара, 35 наука хандьыдаата.
Университет ректорынан биллиилээх уопсастыбаннай диэйэтэл, философия наукатын дуоктара, бэрэпиэссэр Авксентий Егорович Мординов ананар. Ол саҕана кини курдук уопуттаах, статустаах киһи суоҕун кэриэтэ этэ. СГУ арылларын саҕана, кини 22 сыл научнай-педагогическай ыстаастаах, пединститут дириэктэрин үөрэх уонна наука чааһыгар солбуйааччынан, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаатынан, ССКП обкомун, горкомун пленумнарын чилиэнинэн үлэлээбит.
Саха университетыгар бастакынан 551 киһи киирэр, ол иһигэр 424 устудьуон — күнүскү үөрэххэ, оттон 127-тэ кэтэхтэн үөрэххэ ылыллар. Ол саҕаттан СГУ классическай университетскай үөрэҕи биэрэргэ дьулуһар этэ. Холобур, нуучча тыла уонна литературата диэн хайысхаҕа 30 киһи туттарсыбыт, өссө 30 үөрэнээччи саха оскуолаларыгар нуучча тылын учууталыгар киирбиттэр. Ону тэҥэ, 52-лии устудьуон – хайа исписэлииһин уонна геолог идэлэригэр, тутааччы – 27, бэтэринээр – 54, историк – 17, биолог – 27, физик уонна математик – 28, уо.д.а.
1957 сыллаахха университет салгыы сайдар. Ол курдук, тиэхиньиичэскэй факультеттан физиктэр уонна математиктар арахсаннар, саҥа факультеттаналлар. Университекка быраастары бэлэмниир отделение баар буолан, 50 киһини үөрэххэ ылаллар.
Маны тэҥэ, университет материальнай базатын хаҥатыыга күүскэ үлэлиир: үөрэх куорпустарын, уопсайдары тутуу үлэтэ барбат эрээри, СГУ бас билиитигэр Дьокуускайга баар дьиэлэри-уоттары куорат араас сиригэр биэртэлииллэр.
Авксентий Мординов дойду араас университеттарын кытары сибээс олохтоон, көмө ылар: киин университеттарга бэрэпэдэбээтэллэр үөрэнэ да бараллар, уопуттаах да бэрэпиэссэрдэр кэлэн СГУ-га лиэксийэ ааҕаллар эбит. Маны таһынан, саҥа университекка научнай литературанан, учуобунньуктарынан, литературанан көмөлөһөллөрүн туһунан ректор Авксентий Мординов суруйан турардаах. Ол курдук, салайааччы наукаҕа болҕомтотун күүскэ уурбут. Маны сыыппаралар кэрэһилииллэр: 217 устудьуон 14 научнай куруһуокка дьарыктанар, үс улахан монография: «Минералогия и генезис лёссовых и красноцветных пород юго-западных областей СССР», «Н.Г. Чернышевский в заточении» уонна «Образование Якутской АССР», маны таһынан, научнай сурунаал түөрт нүөмэрэ тахсар.
Авксентий Мординов саҥа үрдүк үөрэх тэрилтэтин сайыннарыы былаанын суруйар – «Университетский комплекс на 1958-1965 гг.» Бу стратегическай докумуону Саха АССР Госбылаана бигэргэтэр. Былааҥҥа Үөрэх кылаабынай куорпуһун, икки толору хааччыллыылаах 800 миэстэлээх уопсай дьиэни, 40 кыбартыыралаах бэрэпэдэбээтэллэр дьиэлэрин, 200 киһини батарар остолобуой куорпуһун, 13 массыына турар гарааһын уо.д.а. тутуулар киирбиттэр.
Ректор биир ситиһиитэ – истипиэндьийэ кээмэйин үрдэтии. Пединститут саҕана бастакы куурус устудьуона 220 солкуобай истипиэндьийэлээх, оттон үһүс куурус үөрэнээччитэ 265 солкуобай буоллаҕына, 1958 сылтан СГУ бастакы кууруһун үөрэҕин ситиһэр устудьуона номнуо 290 солкуобай, оттон үһүс кууруска 360 солкуобай үптэнэр эбит.
Мординов туруорсуутунан уһук хоту улуустартан сылдьар устудьуоннар туспа интэринээккэ олорор буолаллар. Ол курдук, 1958 сылтан оҕолору күҥҥэ үстэ босхо аһаталлар, ас-таҥас көрүллэр үһү. Уопсайынан, кыаммат устудьуоннар ректор пуондатыттан уонна студпрофкомтан үбүнэн көмөнү ылаллар эбит.
Ол саҕана университет араас эйгэҕэ үтүө үгэстэрэ үөскээбиттэрэ, систиэмэ олохтоммута. Кэлин Авксентий Егорович суруйан турар: “Университекка үс сыллааҕы үлэбин сыаналаатахпына – олорбут олоҕум тухары бу курдук элбэхтик үлэлээбэтэҕим. Ол иһин мин махталым муҥура суох, Саха сиригэр университет тэриллиитигэр күүспүн-уохпун уурарбар кыах бэриллибитигэр».
Университет үөрэҕэ сайдар – Иннокентий Попов
(1959-1973 сс.)
1960 сыллаахха ректор Иннокентий Гаврилович Попов, устуоруйа наукатын хандьыдаата, доцент университекка структурнай уларыйыылары киллэрэр. Медицинскэй факультет тэриллэр, маны тэҥэ, историческай-филологическай, биологическай-географическай, инженернэй-тиэхиньиичэскэй факультеттар баар буолаллар. СГУ-га саҥа үөрэх куорпустарын биэрэллэр. Холобур, билигин Дзержинскэй, 16 аадырыска баар ФСБ дьиэтигэр БГФ-лар үөрэнэн саҕалыыллар.
60-с сылларга араас лаборатория бөҕөтө арыллар, 1972 сыллаахха СГУ иһинэн РФМШ диэн оскуола арыллар. 1968 сыллаахха үлэҕэ киирбит ГУК дьиэтигэр физмат оскуола оҕолоро үөрэнэллэрэ. А.Е.Мординов “Университет комплекса” диэн стратегията – остолобуой, уопсай, гараастар, саҥа куорпустар – хойутаан да буоллар, олоххо киирэр.
Биологияҕа, геологияҕа, геодезияҕа уо.д.а. элбэх биридимиэттэргэ лабораторнай база ситэтэ суоҕуттан, үөрэххэ кыһалҕалар үөскүүллэрин быһааран, ректор дьаһалынан, устудьуоннар Алдаҥҥа көмүс хостуур тэрилтэлэргэ, хайа техникумугар, Новосибирскай институтугар кэккэ дьиссипилиинэлэргэ дьарыктаммыттара.
1961 сыллаахха үрдүк үөрэх толору бырагырааматынан үөрэммит бастакы 309 ыччат үөрэҕин ситиһиилээхтик бүтэрэр. Кинилэр Саха сирин бары муннугар тилийэ көтөллөр.
1969 сыллаахха Попов кинигэ кыһатын арыйар. Университет бэйэтэ итинник тэрилтэлээх буолан, үөрэх кинигэлэрин тута бэчээттээн таһаарар кыахтанар. 1961 сыллаахха үөрэтэр дьон таһымнарын үрдэтэргэ диэн аспирантура аһыллар, 1966-1973 сылларга 33 киһиэхэ наука хандьыдаата ааты иҥэрэллэр.
Иннокентий Попов саҕана бэрэпэдэбээтэллэр ахсааннара 462 киһи буолар, ол иһигэр аҕыс наука дуоктара уонна 158 наука хандьыдаата.
Попов ректордыырын саҕана бастакы норуоттар икки ардыларынааҕы сибээстэр олохтоноллор. Ол курдук, 1969 сыллаахха омук тылын факультетын бастыҥ устудьуоннара Францияҕа тылга стажировкалана бараллар. Оттон бэрэпэдэбээтэллэр тылбаасчыт быһыытынан Хотугу Африкаҕа Алжирга командировкаланаллар.
Иннокентий Попов 14 сыл ректордыырын тухары бары хайысхаҕа сайдыыны ситиспит салайааччы быһыытынан биллэр. Өссө даҕаны үлэлиэҕин, улаханнык ыалдьан туоруур.
СГУ – классическай университеттар кэккэлэригэр – Ариан Кузьмин
(1973-1986 сс.)
Ариан Кузьмин – бөдөҥ учуонай-космофизик, наука уонна үөрэхтээһин биллэр тэрийээччитэ, физика, математика наукаларын дуоктара, бэрэпиэссэр.
Улаата турар университет материальнай базатын хаҥатарыгар ирдэбил турара, ол курдук, «Юность» стадион, УЛК куорпуһа, Красильников уулуссатын 13 аадырыска үөрэх куорпуһа үлэҕэ киирэллэр. СГУ-га саҥа 20 кафедра арыллар, лабораториялар үлэлэрин саҕалыыллар, саҥа факультеттар баар буолаллар.
1976 сыллаахха университет программистара абитуриеннарга, үлэһиттэргэ, устудьуоннарга анал систиэмэ айаллар. РСФСР Министиэристибэтин бэрэбиэркэтин түмүгэр, СГУ 10 бастыҥ университет ахсааныгар киирэр (уопсайа 56 университет).
1984 сыллаахха наука истиэпэннээх дьон ахсаана 1,5 төгүл улаатар: 15 наука дуоктара, 242 наука хандьыдаата. Ариан Кузьмин бэйэтэ араас омук дойдуларыгар сылдьан дакылаат ааҕар киһи быһыытынан, сибээс олохтуурга дьулуһар эбит. Москва итинник сибээстэри боборо, ол иһин Монголия уонна Аляска үөрэх кыһаларын кытта дуогабар кыайан түһэрсиллибэтэҕэ. Ону ол диэбэккэ, эдэр бэрэпэдэбээтэллэри ректор Канадаҕа, Венгрияҕа, Чехословакияҕа, ГДР-га, Великобританияҕа, Вьетнамҥа, Болгарияҕа стажировкаҕа, үлэлэтэ ыытар эбит. Маны тэҥэ, Францияттан, Великобританияттан, АХШ-тан устудьуоннар, аспираннар, бэрэпэдэбээтэллэр кэлэн СГУ базатыгар стажировкаланаллар эбит.
Ариан Кузьмин саҕана устудьуоннар научнай куруһуоктара салгыы сайдыбыттара. 178 куруһуокка 2600 устудьуон дьарыктанара, ол эбэтэр үөрэнэр киһи 70 бырыһыана. Бу сылларга тутар этэрээттэр атахтарыгар чиҥник турбуттар, тыһыынчанан устудьуону хабан үлэлээбиттэр.
1984 сыллаахха, Саха сиригэр үрдүк үөрэх тэриллибитэ 50 сыллаах үбүлүөйүгэр СГУ Норуоттар доҕордоһууларын уордьанынан наҕараадаланар. Дойду үрдүкү наҕараадата Саха судаарыстыбаннай университета Сойуус сайдыылаах классическай университеттарын кэккэлэригэр киирбитин туоһулаабыта.
Университет дойду ыһыллыытын кэмигэр… – Василий Андреев
(1986-1991 сс.)
Тиэхиньиичэскэй наука хандьыдаата, бэрэпиэссэр Василий Андреев ССРС курдук дойду ыһыллыытын саҕана университет салалтатыгар олорор. Кини саҕана материальнай база эмиэ күүскэ хаҥыыр – 400 тыһыынча кинигэ батар бибилэтиэкэ куорпуһа, пединститут, 3 №-дээх спортивнай саала, уопсайдар, бэрэпэдэбээтэллэр куорпустара үлэҕэ киирэллэр. ГУК өрөмүөннэнэр, медфакка саҥа куорпус бэриллэр. Саҥа идэлэргэ бэлэмнээһин саҕаланар, кафедралар, факультеттар арыллаллар.
Бэрэпэдэбээтэллэри аттестациялыыр саҥа ньымалар үлэҕэ киирэллэр.
Университет саҥалыы сайдыыта – Василий Филиппов
(1991-1998 сс.)
Арассыыйа Наукаларын академиятын чилиэн-кэрэспэдьиэнэ, тиэхиньиичэскэй наука дуоктара Василий Филиппов Арассыыйаҕа демократия өрөгөйдөөн турар кэмигэр ректорынан үлэлиир. Дойду үрдүнэн төһө да ыарахан бэлитиичэскэй, экэнэмиичэскэй балаһыанньа турдар, Михаил Николаев курдук бэрэсидьиэннээх буолан, өрөспүүбүлүкэҕэ үрдүк үөрэх судаарыстыбаннай бэлиитикэ таһымыгар таһаарыллар. Ол курдук, саҥа докумуоннары суруйарга, ылынарга ректор Филиппов күүскэ ылсан үлэлэһэр.
Ити сылларга СГУ-га саҥа куорпустары туталлар – КФЕН, чэпчэки атлетика манеһа, бассейн, тир, автодром, икки уопсай, бэрэпэдэбээтэллэр дьиэлэрэ, араас полигоннар, лабораториялар… Михаил Николаев бэрэсидьиэнниирин саҕана университет материальнай, тиэхиньиичэскэй базата хаһан да тупсубатаҕын тупсубута.
Василий Филиппов бэчээт сайдарыгар үлэлиир. 1993 сыллаахха СГУ кинигэ кыһата тэриллэр. 1997 сыллаахха Бүтүн Арассыыйатааҕы куонкурус түмүгүнэн, университет кинигэ кыһата 87 үрдүк үөрэх кыһатын иһиттэн бастакы миэстэҕэ тахсар.
Үөрэх чааһыгар эмиэ уларыйыы-тэлэрийии барар: СГУ Мииринэйгэ, Нерюнгрига филиалланар, саҥа факультеттар: кэтэхтэн үөрэнии факультета, саха тылын уонна култууратын факультета уонна атын институттар үлэлэрин саҕалыыллар. Маны тэҥэ, саҥа аныгы идэлэр арылланнар, идэлээх дьону бэлэмнээһин барар.
1993 сыллаахха СГУ 84 кафедратыгар 678 бэрэпэдэбээтэл үлэлиир эбит буоллаҕына, онтон 32 наука дуоктара уонна 330 наука хандьыдаата.
Саха университета тас дойдулар араас университеттарын кытары сибээс олохтуур. Устудьуон кэлэрэ-барара элбиир, омуктар даҕаны сырыылара үксүүр.
1991 сыллаахха В.В.Филиппов көҕүлээһининэн Аныгы информационнай технологияларга киин тэриллэн күүскэ үлэлиир. Омук сириттэн элбэх грант сүүйүллэр, 1997 сыллаахха онно эбии Веб-лаборатория тэриллэр.
Университет үйэлэр кирбиилэригэр – Анатолий Алексеев
(1998-2010 сс.)
СӨ НА академига, устуоруйа наукатын дуоктара Анатолий Алексеев саҕана, 2002-2006 сылларга Сайдыы бырагырааматын ылынан үлэлииллэр. Маны бэрэсидьиэн Вячеслав Штыров көҕүлүүр. Бу сылларга 1500 миэстэлээх 66-с уопсай дьиэ үлэҕэ киирэр, үлэһиттэргэ уонна бэрэпэдэбээтэллэргэ дьиэ тутуллар, бибилэтиэкэҕэ салҕааһын, «Юность» стадион, остолобуой, филиалларга эмиэ тутуу барар: үөрэх куорпуһа, үлэһиттэр олорор дьиэлэрэ, спортсаала.
Улахан уларыйыы университет 50 сыллаах үбүлүөйүгэр оҥоһуллубута. Уопсайа 50 мөлүйүөн солкуобайдаах үлэ ыытыллыбыта. Холобур, көмпүүтэрдэри саҥардыы бырагырааматынан 550 саҥа аппараат уонна супер-көмпүүтэр ылыллыбыта.
2007-2011 сылларга СГУ сайдыытын туһунан судаарыстыбаннай бырагыраама ылыллар. Манна университет дьайыылаах сайдыытын ситиһэр тэрээһиннэр былааннаммыттара.
2006 сыллаахха университет иһигэр 7 институт, 9 факультет, ол иһигэр 134 кафедра уонна 3 научнай-чинчийэр институт киирэллэрэ. Университекка 20 тыһыынчаттан тахса устудьуон үөрэнэрэ.
Дойду балаһыанньата тупсан эрэринэн сибээстээн, устудьуон олоҕо эмиэ үчүгэй өттүгэр уларыйан барбыта. Араас куонкурустар, фестиваллар ыытылланнар, оҕолор сири-дойдуну кэрийэр буолбуттара. Холобур, Санаа атастаһыы кулууба тэриллэр, КВН хамсааһына сайдар. Ону тэҥэ, тутар этээрээттэр үлэлэрэ тэтимирэр. Ол курдук, 2000 сыллаахха 445 устудьуон байыас быһыытынан сайынын атаарбыт буоллаҕына, 2009 сылга – 5000 кэриҥэ устудьуон.
СГУ бастыҥ кинигэ кыһалаах университет быһыытынан биллэр, араас куонкурустарга кыайар. Үгэс курдук, университет информатизация боппуруостарыгар өрөспүүбүлүкэҕэ бастыҥнар ахсааннарыгар киирэн, араас туһалаах саайтары, ресурсалары үлэлэтэр.
2005-2009 сылларга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн СГУ сайдыытыгар 3 миллиард кэриҥэ үп-харчы киирэр.
Саха сиригэр федеральнай университет – Евгения Михайлова
(2010-2019 сс.)
Университет бэйэтин 60 сыллаах үбүлүөйүн федеральнай статустаах үрдүк үөрэх кыһатын быһыытынан ылар чиэскэ тиксэр. Маны барытын тэрийбит, үлэлээбит, үөрэх систиэмэтин биир чулуу киһитэ Евгения Михайлова буолар. Вячеслав Штыровтуун университет сайдыытын бырагырааматын суруйан, федеральнай университет статуһун иҥэрэри ситиһэллэр. Ол курдук, Уһук Илин федеральнай уокурукка эрэ икки итинник таһымнаах үрдүк үөрэх кыһата баар буолбута.
Педагогическай наука дуоктара, РАО академига Евгения Михайлова ХИФУ Арассыыйа бастыҥ университеттарын ахсааннарыгар киирэрин, сыллата үлэни тэрийэн ситистэ. Университеттар национальнай рейтиннэригэр ХИФУ 2016 сыллаахтан 29 бастыҥ университет ахсааныгар чиҥник киирэн турар, оттон үөрэх хаачыстыбатынан – ахсыс миэстэҕэ. Онтон оскуоланы кытта үлэҕэ олох даҕаны 7-с миэстэҕэ сыаналыыллар.
Аны туран, рейтинг сыллата таһаарыллар, онон ХИФУ бэйэтин көрдөрүүлэрин тупсарарга сыллата дьулуһар.
Аныгы таһымҥа Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет оскуола оҕолоругар олимпиаданы тэрийиигэ уонна устудьуоннары кытыннарыыга сыһыаны олохтуур. Ол түмүгэр университет ыытар СВОШ олимпиадата киэҥ араҥаҕа тахсан, Арассыыйа бары муннуктарыттан, ону таһынан араас дойду оҕолоро кыттыыны ылаллар. Евгения Михайлова өйөбүлүнэн үгүс устудьуон олимпиада араас салааларынан дойдуну биир гына кытталлар, үрдүк сыананы ылаллар.
2010-2015 сылларга ХИФУ 16285 исписэлииһи бэлэмнээн таһаарда. Араас кэтээн көрүү көрдөрөрүнэн, университет выпускниктара идэлэринэн үлэни, олоххо бэйэлэрин миэстэлэрин булуулара үрдүгүнэн, дойдуга инники күөҥҥэ сылдьар.
Никита АРГЫЛОВ «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru саайтка анаан бэлэмнээтэ.