Умнума, улуу омук удьуора буоларгын

Бөлөххө киир:

Биһиги, аммалар,  саха омугун туһунан аан бастакы үйэлэри уҥуордуур улуу киинэҕэ кыттыспыт дьоллоох дьоммут. Былырыын сайын  от ыйыгар киэн туттар биир дойдулаахпыт, драматург, прозаик Василий Егорович Васильев-Харысхал ыҥырыытын ылынан, Амма улууһугар Никита Аржаков режиссердаах «Тыгын Дархан» киинэни устар оробуочай  бөлөх Амма Наахара уонна Соморсун нэһилиэктэригэр үлэлээбитэ. Быйыл от ыйын 19 – 25 күннэригэр Өнньүөскэ, онтон салгыы балаҕан ыйыгар диэри Соморсун, Мээндиги нэһилиэктэригэр киинэ бүтэһик 300-чэкэ киһилээх маассабай сценаларын устуохтара. Киинэ 2019 сылга көстүөхтээх.

edersaas.ru

Саха народнай суруйааччыта В.С. Яковлев-Далан «Тыгын Дархан»  арамаанынан историческай суолталаах киинэ биир сүрүн сцената — Өнньүөскэ Дьаамалаах үрэҕэр бөрө бөтүҥнэр наахаралары сэриилиир, күүлэти (кириэппэһи) саба түһэн ылар, боотурдар атынан сүүрдэр-көтүтэр, оҕунан ытар, батаһынан киирсэр, Соморсуҥҥа Таас Хайа анныгар Тыгын эйэлээх олоҕун көрдөрөр дэриэбинэ о.д.а. эпизодтар уһулуннулар. 2017 сылга Дьокуускайтан сүрүн оруоллары толорор  тыйаатыр  30-тан тахса артыыһын таһынан улахан маассабай сценаларга Амматтан 200-тэн тахса эр киһи, оҕо, дьахтар кыттыбыттара. Ити Амма ытык кэрэ сирдэригэр худуоһунньук-туруорааччы Петр Бояркин макетынан, олохтоох тутааччылар көмөлөрүнэн 17-с үйэтээҕи саха олоҕун-дьаһаҕын көрдөрөр кириэппэс уонна Тыгын дэриэбинэтэ тутуллубуттара. Инникитин бу култуурунай пааматынньыктары мусуой уһаайба оҥорон туристарга киэн тутта көрдөрүөххэ сөп.

Манна саха норуотун талааннаах, киэн туттар дьоно бары мустан үлэлии сылдьаллар. Онон киинэ кэнэҕэһин саха норуотун нэһилиэстибэтэ буоларыгар саарбахтаабаппын.

Киинэ сүрүн сыалын-соругун туһунан режиссер Никита Аржаков маннык этэр:

Далан курдук биир бөдөҥ саха суруйааччытын айымньытын киэҥ эйгэҕэ таһаарыы буолар. Кэмэ да кэллэ. Үйэлэр кирбиилэригэр саха омук инники сайдарыгар тирэх наада. Бэйэбитин омук быһыытынан үрдүктүк сананарбытыгар. Иккиһинэн, Саха автономнай өрөспүүбүлүкэтэ  100 сылыгар ананар. Биллэн туран, эдэр ыччакка туһаайан оҥоһуллар. Ыччат бэйэтин өбүгэлэрин, историяны үөрэтэрин туһугар, омуктарынан киэн тутталларыгар, сомоҕолоһон бары биир омук курдук сылдьалларыгар. Билигин аан дойдуга улахан көһүү саҕаланна. Биһиэхэ эмиэ омук бөҕө кэллэ. Ол быыһыгар сүтэн-симэлийэн хаалбат, тылбыт-өспүт, үгэстэрбит хаалалларын туһгар бу киинэни устабыт.

От ыйын 24 күнүгэр Өнньүөскэ Дьаамалаахха Кириэппэскэ тиийбиппэр, съемкаҕа бэлэмнэнии үлэлэрэ бара тураллара. Элбэх билбэт дьонум быыһыгар улуус депутата, «Дуораанчык» детсаад сэбиэдиссэйэ П.П. Кононованы көрсө түстүм. Полина Петровна сиэннэрэ Эрчими уонна Диананы кытта уонна бөһүөлэктэн хас да дьахтар, оҕо итиэннэ тутуу этэрээтин байыастара — барыта 20-чэ буолан маассабай сценаларга уһулла кэлбиттэр. «Киһи олох атын эйгэҕэ киирэн хаалар эбит. Буойуттар киирсиилэрэ олох дьиҥнээх курдук. Биир кадры хаста да усталлар. Режиссер: «Снято!»  диэн эттэҕинэ, бары ытыспытын таһынан үөрүүбүтүн биллэрэбит», — диэн кэпсиир. Чахчы, Полина Петровна эппитин курдук, биир сценаны хаста даҕаны усталлар эбит. Съемка кэмигэр хас биирдии киһи тус эбээһинэстээх: ким эрэ умайа турар кутааны күөдьүтэр, ким эрэ артыыстар киирэллэрин-тахсалларын хонтуруоллуур, хас да оператор артыыстары кытта тэбис-тэҥҥэ сүүрэ сылдьан, инниттэн, кэнниттэн, ойоҕостон устар. Быһатын эттэххэ, биир тэтимҥэ, биир тыыҥҥа, кыл түгэнигэр ааһар хамаанда үлэтэ эбит. Киинэ кылаабынай администратора Сандал Баишев: «Манна үлэҕэ киириэм иннинэ камера кэннигэр туох буола турарын билбэт этим. Урут киинэҕэ артыыстар, режиссер уонна оператор баар диэн өйдөбүллээҕим. Аҕыйах сөкүүндэлээх сценаны көрдөрөргө элбэх киһи сырата-сылбата барарын, режиссер постановщиктар күүскэ үлэлииллэрин сөхтүм«, — диэн этиитин кытта сөпсөстүм. Онон «Стоп, снято!» диэн тыл иһиллибитигэр, бэл, мин «һуу» диэн өрө тыынным.

Арыый уоскуйан, куйахтаах боотурдар ортолоругар кик-боксиҥҥа сахалартан бастакы ССРС чемпиона, бойобуой искусство бары албастарын баһылаабыт Алексей Уваровы көрө түстүм. Алексей Юрьевич бу киинэҕэ буойуттар охсуһууларын бэлэмниир биир сүрүн туруорааччы: «Амма кэрэ сиригэр былырыын үлэлээбит буоламмыт, үөрүүнэн кэлэбит. Миигин кытта табаарыһым, аатырбыт тустуук, Сойуус маастара Дмитрий Чаҕаан үлэлиир. Дьокуускайтан биэс буолан кэллибит. Киинэҕэ хас да оруолу толоробут. Сороҕор Тыгын харабыллара, сороҕор бөрө бөтүҥнэр, сороҕор наахаралар буолабыт. Сахалыы тыыннаах, хапсаҕай албастардаах боотурдар батыйанан, батаһынан охсуһууларын, оҕунан ытыыларын көрдөрдүбүт. Амма дьонугар куруук үчүгэйдик көрсөллөрүгэр махтаныахпын баҕарабын».

Бу киинэҕэ биллэр худуоһунньук Дмитрий Николаевич Мухин бутафорунан үлэлиир. Декорацияттан саҕалаан боотурдар малларын, куйахтары, батыйалары, киэргэл таҥастары, иһити-хомуоһу улахан уола Дмитрий Мухин уонна худуоһунньук Игорь Широких буолан историческай төрүккэ олоҕуран оҥороллор. Дмитрий Николаевич «Тыгын Дархан» киинэ усталларын истээт, баҕа өттүнэн кэлбит. «Бэйэм урут-уруккуттан былыргы боотурдар куйахтарын, сэптэрин-сэбиргэлэрин уруһуйдуур хоббилаах этим. 1995 сыллаахха открытка наборун таһаара сылдьыбытым», — диэн этэр.

«Тыгын Дархан» киинэ кылаабынай оператора Юрий Бережневтыын Москва куоракка Бүтүн Россиятааҕы государственнай кинематография университетын бииргэ бүтэрбит, аатырбыт Никита Михалков операторыгар, Павел Лебешевка үөрэммит оператор идэлээх Д.А. Никифоровтыын кэпсэттим. Дмитрий Анатольевич оператордар бөлөхтөрүгэр  сырдатааччынан (осветитель) үлэлиир. «Бу киинэҕэ саҥа технологияҕа үөрэнээри, урукку көтүппүттэрбин ситиһээри, кэлэн үлэлии сылдьабын. Көрөөччү оператор хараҕынан киинэни көрөр, онон сүрдээх эппиэтинэстээх үлэ. Кэлэктиип операторскай састааба олус күүстээх: Роман Слепцов, Дьуур Березкин, Михаил Кардашевскай — бары уопуттаах уолаттар».

Саха омугун туһунан маннык улахан киинэ Саха сиригэр бастакытын уһуллар. Онон ыстатыйабын Никита Аржаков эппит этиитинэн түмүктүөхпүн баҕарабын:

— 2005 сылтан саҕалаан өйбөр-санаабар бу киинэни устар санаа хоммута. Егор Афанасьевич Борисов көмөтүнэн, кини сөбүлэҥинэн, үөрэппит учууталын кэриэһигэр бу хамсааһыны өйөөн, үлэлии-хамсыы сылдьабыт. Баҕа санаам олоххо киирэн эрэриттэн астынабын. Иккис өттүттэн, эппиэтинэһэ бэрт. Наһаа улахан матырыйаал. Үөрэрим диэн, бу киинэ дьылҕата үтүө, үчүгэй буолуо диэн эрэл баар. Киинэ тахсыан да инниттэн бэйэтин сыалын-соругун толордо дии саныыбын. Элбэх сиргэ, улууска сылдьан уһуллубут. Ханна да тиийдэрбит, саха дьоно-сэргэтэ түмсүүлээҕин, күүстээх санаалааҕын көрдөрөр.

Тыгыҥҥа араастаан сыһыаннаһыахха сөп. Ким эрэ сөбүлүүр, ким эрэ абааһы көрүөн сөп. Ол гынан баран, бу саха киһитэ. Сахалары түмпүт киһи. Кини олук ууран республикабыт 2022 сылга сүүс сылын туолар. Түөрт мөлүйүөн кэриҥэ сири сахалар баһылааммыт, Саха сирэ дэтэн олоробут. Кэлэр дьылҕа хайдах буоларын билбэппин, ол гынан баран, Тыгын баҕа санаата, кини ыра санаата туолла дии саныыбын. Сахалар сүүһүнэн тыһыынчалаах улахан ыһыах ыһар буоллубут. Ити барыта түмсүү, ити барыта сайдыы бэлиэлэрэ.

Вера ИВАНОВА, Амма, edersaas.ru

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0