«Саха сирэ» хаһыат сүрүн эрэдээктэрэ, политолог Чокуур Гаврильев «Сэмсэ санаа» диэн биэриитигэр бу сырыыга Саха сиригэр киэҥник биллибит турок учуонайа Умит Шахин ыалдьыттаата. Умит Шахин уу сахалыы ыраастык саҥарар. Соторутааҕыта тыл билимин дуоктара буолбута.
Кини хантан хааннааҕыттан, кимтэн кииннээҕиттэн саҕалаан саха тылын хайдах-туох үөрэппитин туһунан кэпсээтэ уонна Турция, Арассыыйа сыһыаннаһыыларыгар тус санаатын эттэ.
– Самаан сайын буолан, Сахабыт сирин ураты айылҕата силигилээн турар кэмигэр иккис дойдугар кэлбиккинэн эҕэрдэлиибин. Ити мээнэҕэ эппэтим, тоҕо диэтэххэ, оннук саныыр буолуохтааххын.
– Маҥнай биэс сыллааҕыта кэлбитим, онно өр сылларга иитийэхтээбит ыра санаам туолла диэн олус үөрбүтүм, астыммытым. Кырыа, хаар, бытарҕан тымныы аргыстаах кыһыҥҥы ыйдарга олорбутум. Сайын кэлэ сатаабытым эрээри, коронавирус дьаҥа икки сыл бүрүүкээн, айаны-сырыыны улаханнык атахтаата, барыбытыгар да улахан мэһэйи үөскэттэ. Иккис дойдубар кэлбит курдук сананабын, тоҕо диэтэххэ, доҕотторум, билсэр-көрсөр дьонум олус элбэхтэр. Аны туран, Дьокуускай уулуссатынан сүгүн хаамтарбаттар. “Дорообо! Хайа, хаһан кэлбиккиний, хаһан төннөҕүн?” – диэн эҕэрдэлэһэр, уруйдаһар дьон олус элбэхтэр.
Дьокуускай уулуссаларыгар “Дорообо! Хайа, хаһан кэлбиккиний, хаһан төннөҕүн?” – диэн эҕэрдэлэһэр, уруйдаһар дьон олус элбэхтэр.
Бастаан утаа 2017 сыллаахха балаҕан ыйыгар кэлбитим уонна кыһын устата олорон үлэлээбитим. Тымныы да тымныы этэ, 50 кыраадыска тиийэ тымныйталаан ылбыта. Биэс сыл ааспытын кэнниттэн, дьэ, бу сайын кэлбиппиттэн олус үөрэбин. Саха сирин ураты самаан сайынын көрөр дьоллоннум.
– Социальнай ситимнэр көмөлөрүнэн эйигин элбэх киһи билэрэ чуолкай. Бэйэбит да уолбут диэччилэр элбэхтэрэ буолуо. Турцияҕа Саха сирин култууратын тарҕатааччынан, тылын-өһүн үөрэтээччинэн буолаҕын. Нууччалыы эттэххэ, посолгун, ол аата туроктыы “элчи” диэҥҥин. Билигин бу Саха сиригэр кэлбит сыалыҥ-соругуҥ туһунан билиһиннэр эрэ?
– Москватааҕы судаарыстыбаннай университекка үлэлиир Саха сириттэн төрүттээх учуонай Надежда Гаврильеваны кытта Өксөкүлээх Өлөксөй “Ойуун түүлэ” диэн сүдү поэматын туроктыы тылга тылбаастаабыппыт. Улуу суруйааччы төрөөбүтэ 145 сылыгар ити тылбааһы оҥордубут. Бииргэ саҕалаабыппыт эрээри, диссертациябын көмүскээри сылдьар буолан, кэлин тиһэҕэр бириэмэм, солом суох этэ, ол иһин түмүктэспэтэҕим. Надежда Гаврильева туроктыы тылы үчүгэйдик билэр нуучча филологтарын кытта үлэлээн, барытын тиһэҕэр тиэртэ. Таатта улууһун баһылыга Михаил Соров тылбаастаабыппытын истэн, миигин Өксөкүлээх Өлөксөйгө аналлаах ыһыахха анаан-минээн ыалдьыт быһыытынан ыҥырбыта. Бачча кэлбиччэ Үөһээ Бүлүүгэ Олоҥхо ыһыаҕар сырыттым. Олоҥхо ыһыаҕар наукаҕа сыһыаннаах симпозиумҥа дакылаат аахтым. Салгыы Дьокуускай ыһыаҕар тас дойдуларга олорор сахаларга аналлаах тэрээһиҥҥэ кыттыахтаахпын.
– Хантан хааннааххын, кимтэн кииннээххин билиһиннэр эрэ. Дьон-сэргэ интэриэһиргиир буолуохтаах. Саха тылын хайдах үөрэппиккиттэн, билбиккиттэн саҕалаан төрөппүттэриҥ туһунан кэпсээ эрэ.
– 1988 сыллаахха алтынньы 13 күнүгэр Турция Мугла куоратыгар күн сирин көрбүтүм. Бу оройуон биир аҥаара Егейскэй уонна икки аҥаара Средиземнай муораҕа сытар. Бииргэ төрөөбүттэр иккиэбит. Инилээхпин, кини оскуолаҕа медбыраатынан үлэлиир. Ийэлээх аҕам биэнсийэлээхтэр. Аҕам «оһох оттооччунан» (хачыгаар) үлэлээбитэ. Гаас оттук киирэн уурайбыта. Орто оскуолаҕа үөрэнэр кэмнэрбэр түүр омуктар устуоруйаларын интэриэһиргээбитим. Түүр тылын үөрэтэр анал учуобунньук тиһэх сирэйигэр түүр эйгэтин каартата баара. Түүр омуктарын дойдуларын ортолоругар Саха сирэ (“Якутистан”) эмиэ хапсыбыт этэ. Түүр тыллаах уруулуу омуктартан саамай ыраах олорооччулартан сахалар буолалларын билбитим.
2006 сыллаахха Мугла куорат университетыгар үөрэнэ киирбитим уонна 2010 сыллаахха бүтэрбитим. Салгыы 2014 сыллаахха магистратураны этэҥҥэ түмүктээбитим. Магистратурам диссертациятын тиэмэтэ “Уйгур тыллара” диэн этэ. Дьэ ити кэнниттэн Анкара университетыгар аспирантураҕа киирэн, эксээмэни этэҥҥэ ааһан, билиҥҥи түүр тыллар кафедраларын иһинэн түүрдүү тыллары уонна литературалары үөрэтэр, чинчийэр салааҕа үлэлии киирбитим. Дьэ онно саха тылын үөрэтэн саҕалаабытым. Эксээмэни син этэҥҥэ ааспытым. Холобур, хотугу түүрдэр тылларын туһунан ыйытыктартан саҕалаан саха тылын түһүктэригэр (падеж) тиийэ ыйытыылар бааллара. Тюркология үөрэҕин син билбэхтэһэр буолан, ыйытыыларга барыларыгар сөпкө эппиэттээбитим. Саха тылыгар наһаа сыыспатах буолан, учууталларым миигин саха тылын үөрэтэргэ анаабыттара. Биллэн турар, бастаан ыарырҕаппытым эрээри, син үөрэттэҕим дии. Сүрэҕэ суох киһини ылбыттар диэхтэрэ диэн үчүгэйдик кыһаллан-мүһэллэн үөрэппитим, дьарыктаммытым. Анаан-минээн ылсан, соҕотоҕун дьарыктаммытым. Бетлинг, Харитонов, Убрятова научнай кинигэлэринэн үксүн үөрэммитим. Турцияҕа баар бибилэтиэкэлэртэн научнай литературалартан наадалаахтара диэбиппин куопуйалаан ыларым.
2017 сыллаахха диссертациябар аналлаах граны ылан баран, Саха сиригэр кэлбитим. 2018 сыллаахха кулун тутар 23 күнүгэр диэри Дьокуускайга олорбутум. Саха дьонун кытта алтыһан, кэпсэтэн-ипсэтэн балай эмит үчүгэйдик саҥарар буолбутум. Быраактыка улахан оруоллаах. Кэпсэтэр-ипсэтэр дьонум тута сыыһаларбын көннөрөн, сүбэ-ама биэрэн иһэллэрэ.
– Диссертацияҕын соторутааҕыта көмүскээбиккин, ханнык тиэмэҕэ?
– Олунньуга көмүскээбитим. “Ыраахтааҕы саҕана (19-с үйэ) саха тылынан тылбаастаммыт православнай кинигэлэр тустарынан” диэн. Кылгастык быһаардахха, нууччалар Саха сиригэр көһөн кэлбиттэрин кэннэ Таҥара дьиэлэрин тутуу күүскэ барбыт. Нууччалар бэйэлэрин итэҕэллэрин киллэрэр инниттэн анал дьиэлэри туппуттар. Оччотооҕу кэмҥэ нууччаларга “инородец” диэн өйдөбүл баара. Арассыыйа биллэр-көстөр ыраахтааҕыта Бүөтүр I саҕана олохтоохторго нуучча итэҕэлин үөрэтии күүскэ саҕаламмыт. Православнай итэҕэли ылыммыттар нолуоктан босхолоноллор диэн дьаһалы таһаарбыттар эбит. Итинтэн сылтаан нууччалыыттан тылбаастааһын саҕаламмыт. Тоҕо диэтэххэ, сахалар нуучча тылын билбэттэрэ. Оччотооҕу аҕабыыттар күүскэ үлэлээн, саха тылын бастакы алпаабытын айбыттар. Төһө да сыыһалааҕын-халтылааҕын иһин сурук-бичик сайдарыгар улахан көмөнү оҥорбуттар. Кинилэр үлэлэрин суолтата итиннэ сытар.
– “Северная и Восточная Тартария” диэн кинигэҕэ сахалыы тылбаастаммыт маҥнайгы малыыппа баар.
– Ол Николас Витсен кинигэтигэр баар сахалыы малыыппаны эмиэ үөрэппитим. Винсен Саха тылын үчүгэйдик билбэт буолан, хайдах истибиттэринэн курдук сурукка тиспиттэр. Ол иһин сыыһалаах-халтылаах. Ити туһунан диссертациябар син сиһилии суруйбутум.
– Социальнай ситимнэргэ бааргын. Үксүн сахалыы суруйан баран, ону туроктыы тылынан эбэн-сабан биэрэҕин. Ону дойдугар баар атастарыҥ-доҕотторуҥ хайдах ылыналларый?
– Биллэн турар, олус дьиктиргииллэр, соһуйаллар. Саха тылын билбэттэр буоллаҕа. Ити туох диэн суруйдуҥ диэн тута ыйыталлар. Холобур, чороон хаартыскатын таһаарабын. Ону сахалыы уонна туроктыы тылларынан хайаан да быһааран суруйабын. Соторутааҕыта Дьокуускайга кэлбиппэр инстаграмҥа сонун таһаарбытым. Онно халлаан 15-20 кыраадыс итиитин уонна түүнүн сып-сырдык буоларын туһунан суруйбуппар, биир доҕорум олус диэн соһуйбута уонна “Бу дойду хаара тоҕо суоҕуй?” – диэн ыйыппыта (күлэр).
– Аны сахалары – турок, туроктары саха тылларыгар үөрэтэр аналлаах куурус аһан үлэлэтэҕин. Дьон интэриэһиргээтэ дуо, төһө үөрэнэллэрий?
– Тута элбэх киһи интэриэһиргээбитэ. Анал кууруһу тоҕо аспытым туһунан быһаарар буоллахха, Саха сиригэр билсиспит доҕотторум үгүстэрэ турок тылын хайдах үөрэтэбит диэн ыйыталлара. Күнтэн күн ыйытааччы элбээн барбыта. Онуоха биир доҕорум кууруһу арый диэн сүбэлээбитэ. Онуоха саха тылын уонна турок тылларын үөрэтэр анал учуобунньуктары булбутум. Ый курдук толкуйдаан баран, кууруһу арыйбытым. Билигин 20 киһи турок, 10 киһи саха тылларын үөрэтиинэн дьарыктаналлар. Икки өттүттэн син үчүгэйдик саҥарар буоллулар. Биллэн турар, ыарырҕаталлар, күн аайы литература биэрэн аахтара сатыыбын.
Турцияҕа олороммун Саха сиригэр баар доҕотторбун кытта социальнай ситиминэн өрүү суругунан уонна видео-сыһыарыы көмөтүнэн кэпсэтэбин. Маннык кэпсэтэр көдьүүһэ улахан. Киһи тылы умнубат эбит.
– Аны туран, сахалыы, туроктыы тылларынан ырыалары ыллыыргын эмиэ дьон интэриэһиргиир буолуохтаах. Ыллыырга уонна гитараҕа оонньуурга анаан-минээн үөрэммитиҥ дуо? Хоскор барабаан турар этэ.
– Ээ, ити барабааны коронавирус кэмигэр аралдьыйаары атыыласпытым. Оскуолаҕа үөрэнэр эрдэхпиттэн гитараҕа оонньуурга үөрэммитим. Университекка ырыа бөлөҕөр дьарыктанарым. Анкара куоракка көһөн тиийбитим кэнниттэн ырыалары толоруу миэхэ хобби курдук буолбута. Бу дьарыкпын сылын аайы күүскэ сайыннарын иһэбин. Барабаанныырга, фортепианоҕа оонньуурга үөрэнним. Дьиэбэр мусукаалынай үстүрүмүөн дэлэй. Сахалыы ыллыырбын биир дойдулаахтарым олус сэргээн истэллэр. Сахалыы ыллыырым тылы үөрэтэрбэр көдьүүһэ олус улахан. Холобур, Анатолий Бурнашов, Байбал Сэмэнэп, Далаана, Василий Еремеев ырыаларын Саха сиригэр кэлиэм инниттэн сөбүлээн истэбин. Үгүс ырыаларын үчүгэйдик билэбин.
– Туроктыы тиэрминнэри киллэрии боппуруоһугар ыйытыы баар. Көмпүүтэр диэн тылы “билгисайар” эҥин диэн тылбаастаан туһанар эбиккит. Холодильник – “буздолабы” (муус долбуура). Турцияҕа бу боппуруоһунан күүскэ дьарыктанар институт баарын билэбин. Тиэрминнэри толкуйдаан киллэриигэ үлэни тиһигин быспакка ыытар дииллэр. Ону норуот хайдах ылынарый?
– Түүр тылын чинчийэр институкка тылдьыкка, тылы-өһү үөрэтиигэ, тиэрминнэри толкуйдааһыҥҥа аналлаах тус-туспа салаалар үлэлииллэр. Саҥа тыл олоххо бигэтик киирэригэр сүрүн оруолу норуот ылар, кини хайдах-туох ылынарыттан улахан тутулуктаах. Көмпүүтэр эйгэтигэр туттуллар тыллар барыта туроктыы тылынан тылбаастаммыттарын норуот ылынан олорор. Тоҕо диэтэххэ, 1980-с сыллар эргин көмпүүтэр диэн тыл “билгисайар” диэнинэн солбуллубута. Оччолорго нэһилиэнньэҕэ оннук тэрил суоҕа. Ол иһин ким даҕаны туох малын маннык ааттаатыгыт диэбэтэҕэ. Саҥа тэриллэр, оборудованиелар норуокка тарҕаныахтарын иннинэ туроктыы тылынан эрдэ солбуйан, тылбаастаан биэрэн иһэллэр. Эрдэ тылбаастаан бэлэмнээн иһэллэриттэн сылтаан, норуот тута ылынан иһэр эбит. Онон урут түһэн иһиллиэхтээх дии саныыбын.
Саҥа тэриллэр, оборудованиелар норуокка тарҕаныахтарын иннинэ туроктыы тылынан эрдэ солбуйан, тылбаастаан биэрэн иһэллэр. Эрдэ тылбаастаан бэлэмниир буоланнар, норуот тута ылынан иһэр эбит.
– Аны бэлиитикэҕэ киириэххэ. Билигин Арассыыйа уонна Турция сыһыаннаһыыларыгар тугу этиэҥ этэй. Инники өттүгэр сыһыаннаһыы хайдах буолуохтааҕый?
– Бу билигин аан дойду үрдүнэн буола турар бэлитиичэскэй сыһыаннаһыыны, туругу көрдөхпүнэ, Арассыыйа уонна Турция сибээстэһиилэрэ, доҕордоһуулара өссө сайдан иһиэхтээх дии саныыбын. Арассыыйа да, Турция да өттүттэн көрдөххө, оннук санаа киирэр, баар балаһыанньа оннук иэҕиллэр. Бэйэ-бэйэбитин өйөһөр эрэ буоллахпытына, инники диэки сайдыахпыт. Турция Дьобуруопа Сойууһун кытта алтыспыта 70-ча сыл буолла, ол тухары Сойууска ылыахпыт, киллэриэхпит диэн эрэннэрбиттэрэ ыраатта. Туох даҕаны уларыйыы суох, ол аата сымыйа буоллаҕа. Сирэйбитигэр – атыны, кэннибититтэн олох атыны саҥараллар. Онон ыаллыы олорор дойдулар, төһө кыалларынан, эйэлээх суолу тутуһуохтаахпыт дии саныыбын. Бэлиитик буолбатахпын эрээри, мин тус санаам итинник.
– Эмиэрикэ сааҥсыйалара Турция экэниэмикэтигэр эмиэ охсууну оҥорбуттара дии?
– Турцияҕа лира олус түстэ, табаар, бородуукта сыаналара эмиэ биллэрдик үрдээтэ. Билигин дьон маҕаһыыннартан күннээҕи наадатын эрэ атыылаһар буолла. Биир-икки ый анараа өттүгэр сыана олох атын этэ диэччилэр элбэхтэр.
– Түмүккэ Саха сирин олохтоохторугар эҕэрдэҕин тиэрт эрэ.
– Саха сирин ытык-мааны олохтоохторун самаан сайыны уруйдуур үрүҥ-тунах ыһыахтар саҕаламмыттарынан итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибин. Чөл олоҕу, таһаарыылаах үлэни баҕарабын! Саамай сүрүнэ, доруобуйаны… Ааспыт икки сылга турбут коронавирус дьаҥа доруобуйа хайдахтаах курдук күндүтүн барыбытыгар толору итэҕэттэ.
Саха дьонун кытта алтыһан, кэпсэтэн-ипсэтэн балай эмит үчүгэйдик саҥарар буолбутум. Быраактыка улахан оруоллаах. Кэпсэтэр-ипсэтэр дьонум тута сыыһаларбын көннөрөн, сүбэ-ама биэрэн иһэллэрэ.
Бэлэмнээтилэр Александр Тарасов, Чокуур Гаврильев, «Саха сирэ» хаһыат