УЛЬЯНА ВИНОКУРОВА: ИЛ ДАРХАН – БИҺИГИ САЙДЫЫБЫТ ТАҺЫМА

Бөлөххө киир:

Сахабыт сиригэр Ил Дархан диэн тыл Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонун 68-с ыстатыйатынан бигэргэниллэн туһаныллыбыта  быйыл 10-с сыла буолар. 10 сыл устата өрөспүүбүлүкэ толорор былааһын үүннээн-тэһииннээн салайан кэлбит дьоммутун Ил Дархан диэн ааттаан кэллибит. Бу тыл ситимин Саха сирин олохтоохторо омугуттан тутулуга суох бары ылыннылар диир толору кыах баар. Ил Дархан диэн суолтатын, өйдөбүлүн өссө төгүл ырытан көрүөҕүҥ. Өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр-көстөр дьоммут быһаарыыларын, алгыстаах тылларын-өстөрүн истиэҕиҥ.

Ульяна ВИНОКУРОВА, социология наукатын доктора, Ил Түмэн I, II ыҥырыылаах мунньахтарын дьокутаата, Ытык Сүбэ, Уопсастыбаннай палаата чилиэнэ:

— Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Саха Өрөспүүбүлүкэтин үрдүкү сололоох киһитэ буолар уонна өрөспүүбүлүкэ толорор былааһын баһылыыр-көһүлүүр», — диэн Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт сокуонун 68-с ыстатыйата олохтообута быйыл онус сылын туолар. Ол иннинэ туттуллубут
«Президент» диэн өрөспүүбүлүкэлэргэ үрдүкү сололоох киһилэрин ааттыылларын уларыттарар федеральнай дьаһал тахсыбыта.

Онон нууччалыы «Глава субъекта РФ» диэн солону өрөспүүбүлүкэлэр бары ылыммыттара, оттон үрдүк солону бэйэлэрин төрүт судаарыстыбаннай тылларынан сахалартан атыттар ааттыыртан тоҕо эрэ тардыммыттара. Татарстан өсөһөн, бу күҥҥэ диэри президеннээх тиийдэ гынан баран, өтөрдөөҕүтэ ылыныллыбыт публичнай былаас тиһигин туһунан сокуон ирдэбилинэн уларытарга күһэллиэхтээх.

Ити курдук, Арассыыйа өрөспүүбүлүкэлэригэр ураты төрүт ааттаах үрдүкү сололоох киһилээх соҕотох биһиги сахалар эрэ буолабыт. Бастакы Ил
Дарханынан Егор Афанасьевич Борисов 2014 сыллаахха балаҕан ыйын 14 күнүгэр талыллыбыта. Онтон иккис Ил Дархан Айсен Сергеевич Николаев 2018 сыллаахтан бар дьон итэҕэлин турунуулаахтык толоро сылдьар.
Быйыл Саха омук бэйэтин салайынар тутула судаарыстыба таһымыгар тахсыбыта 100 сылын бэлиэтииргэ бэлэмнэнэбит, өйбүтүн-санаабытын сааһыланабыт, иннибитин-кэннибитин ырыҥалыыбыт, кэлэр кэскили көрүүлэнэбит. Онуоха биир ситимниир быста-быста салҕаммыт утаҕынан Ил Дархан солотун быһаарар тыллар ис хоһоонноро буолар. 2012 сыл саҕаланыытыттан ол сыл бэс ыйын 8 күнүгэр диэри хайдах сахалыы үрдүк солону ааттыахха сөбүй диэн тэтимнээх толкуйдар этиллибиттэрэ, суруллубуттара, ырытыһыылар тэриллибиттэрэ. Хас да араас аат
дьүүлгэ тахсыбыта, олор истэригэр ордук суолталаах Аан Дархан, Ил Дархан, Аҕа Дархан, Аҕа баһылык курдук сонун да, истэ үөрэммит да сололорбут бааллара.
Уопсайынан даҕаны, саха салайааччыларын, дарханын, эр хоһуунун, сирдьитин, аҕа баһылыгын, бас-көс киһитин, саарынын, боотурун сахалыы ааттыырга былыр-былыргыттан дьулуһар. Ордук, эр киһи аҕыс кырыылааҕа, элик бэрдэ, ала туйгуна, аллааҕа, аһаҕас сарыннаах, үүттээх өттүктээх, көнө сүрүннээх, киһи киэнэ кэрэмэһэ, кылааннааҕа, дьонноох киһи диэн араас өрүттэрин бэргэнник ырыталлара. Итинник үрдүк ирдэбиллээх буолан саха омук бэйэтин салайынар кыаҕын көлүөнэттэн көлүөнэҕэ күүһүрдэн иһэр. Ол ордук судаарыстыбаннай суверенитеты ылынан, бэ­йэни салайыныы эркинэ бөҕөргөөбүтэ, кэҥээбитэ, өһүөтэ үрдээбитэ салалта чыпчаал солотун аатын талыыга билиннэ. «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ» диэн киэн туттар ааппытын эмиэ сахатытыыга дьулуһууттан «Аҕа баһылык» диэҥҥэ тэҥнииллэрэ олох тутах этэ. Ол туһунан мин
хаста да этэн, суруйан турардаахпын. Аҕа баһылык диэн дьиэ кэргэн, хаан-уруу, түөлбэ, бэйэни салайыныы алын сүһүөхтэригэр
туттуллуон сөптөөх ис суолталаах.
Оттон судаарыстыбаннас таһымыгар тахсыбыт омук бэйэтин ис бодотун, дьылҕатын биир тиһиккэ сааһылыыр, атыттарга дьайыытын
күүһүрдэр үрдүкү сололоох салалталаах буолара ирдэнэр. Онон «президент» диэн соло «аҕа быһылык» диэнинэн солбуллара
аһары тутах уонна историческай кэм ирдэбилигэр саха омук бэ­йэтин билиниитин, салайыныытын дьоһуннаахтык өрө таһаарбат, дьиппэ төрүттээбэт, кэскилин кэҥэппэт. Сахалыы «президент» диэн тыл тылбаастаммат, «глава» диэнинэн хаалларар тутах, бэйэ былааһыттан тэйитэр атын омук тылын суолтатын соһо сылдьар.

Дьэ онон саха чөмчөкөлөөхтөрө турунан туран, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үрдүкү сололооҕун табыгастаахтык ааттыырга өйдөрүн-санааларын холбообуттара. Ол хамсаныы хайдах баран испитин оччотооҕу хаһыаттар таһаарыылара кэпсииллэр, кыттыбыт-дьайбыт да дьон бэ­йэлэрэ кэрэһиттэр. «Ил Дархан» диэн үрдүкү соло сүрүн историческай суолтатын уонна тылы туттуу өттүнэн быһаарыылары Гуманитарнай чинчийии институтун Учуонай сэбиэтин уурааҕын дириэктэр, историческай наука дуоктара А.Н.Алексеев биэрбит. «Ил Дархан буоллун» диэн
этиини «Бичик» национальный кинигэ кыһатын сүрүн эрэдээктэрэ, уопсастыбаннай диэйэтэл В.Н. Луковцев көҕүлээбит. Ону А.Старостин-Сиэн Кынат, В.Доллонов, А.Гуринов-Арчылан, В.Сур өйөөбүттэр. Түмүгэр, элбэх араас этиилэри киллэрбит дьон «Ил Дархан буоллун»
диэн биир санааҕа кэлбиттэр.

Бу «Ил» уонна «Дархан» диэн тыллар былыр-былыргыттан сахаҕа уонна түүр тыллаахтарга бааллар уонна дириҥ суолталаахтар. Холобур, казахтарга Дархан диэн биир күүстээх аҕа ууһун аата. Ону кэлин суолтатын түһэрэн тэпсилгэн оҥорторбуттар. Биһиэхэ да ол баар көстүү.
«Ил» уонна «Дархан» диэн төрүт тыллар ис суолталарын тилиннэрии судаарыстыбаннай суверенитеты ылыныыттан саҕаламмыта. 1993 сыллаахха «Ил Түмэн» диэн ааттанан Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуону оҥорор саҥа норуот былааһа олохтоммута. «Ил — Илин» диэн историческай-культурологическай сурунаал, «Ил» диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи баартыйа бэлитиичэскэй олоҕор биллэ сабыдыаллаах буолбуттара. Иллээх буолуу диэн уларыта тутуу сылларыгар дьон-сэргэ эйэ-дэмнээхтик уустук кэми ааһарга чуолаан дьулуһар ирдэбилэ этэ. Далан «Тыгын Дархан» арамаана уруккуттан норуокка биллэр Мунньан Дархан уонна кини ыччаттарын туһунан үһүйээннэри түмэн, саха салайааччытын биһирэмнээх дьылҕатын тилиннэрбитэ, билиҥҥи кэм ирдэбиллэригэр чугаһаппыта.
Аны Ил Түмэҥҥэ бу этиини конституционнай сокуон быһыытынан көҕүлээһиҥҥэ дьокутаат дьахталлар Зоя Корнилова, Оксана Винокурова, Айталина Афанасьева-Адамова, Елена Алексеева, Елена Голомарева туруммуттара. Кинилэр Конституционнай хамыыһыйа уонна Е.А.Борисов өйөбүллэрин ылан, Ил Түмэн анал со­куонун туруорсууну ситиһэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Ил Дарханнаммыта.
«Бэйэҕит былааскытын ха­рыстааҥ!» диэн сахаларга туһаайан ааспыт үйэҕэ норуот тумус туттубут, саха төрүт өркөн өйүн-санаатын, сүрэҕин иэйиитин кэрэтин-нарынын сахалыы сайдам тылынан дьонугар-сэргэтигэр иҥэрбит сахалар Сээркээн Сэһэммит Семен Данилов кэ­риэһин эппитэ. Ити тыллар история былдьаһыктаах кэмнэригэр ордук күүстээх дорҕооннонон,  сата уота буолан салайаллар. Дьэ ити курдук, тумус туттар Сахабыт
саарына эппитэ экчи буоллун,саҥарбыта чахчы туоллун!

Александр Тарасов, edersaas.ru

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0