Былыргы хаартыскалар ураты өйдөбүлү үөскэтэн, хаттаан эргиллибэт кэмнэргэ төннөрөн абылыыр кэрэҕэ угуйаллар. Саҥата-иҥэтэ суох туоһулар, ааспыт кэм дьонугар сыаната биллибэт кэрэһит буоланнар, кинилэр өлөр-өлбөт икки ардынан олохторун билиҥҥи үйэҕэ тиэрдэннэр билиини-көрүүнү кэҥэттэхтэрэ.
Эбээбит киэргэллээх мас дьааһыгар хараллан сылдьыбыт ийэбит хатыламмат хаартыскалара, ураты быһыылаах олохторугар тахсыбыт түгэн түмүллүүтүн оруннаах сэһэргээччилэрэ буолбуттара. Биир оннук сэһэргээччи, 1926 сыллаахха Иркутскай куоракка эбээбит оҕотун уонна истиҥ дьүөгэлэринээн түспүт хаартыска, кэпсэтигэнэ суох буолан биэрдэ. Ону ырытан көрдөххө, сабаҕалыыр санаа ыллыктаах суолу солоомохтоон билиибитин кэҥэтииһик. Хаартыскаҕа көстөр кыргыттар бары да кэриэтэ кыахтаах дьон оҕолоро этэ. Туох ирдэбилгэ түбэһэн, туох санааҕа оҕустаран, туох эрэйи эҥэринэн, дьиэ кэргэттэрин хааллартаан туора дойдуга кыстаабыттара буолуой?
Бу сылларга Государственнай былааһы биир кииннээһин түмүгэр дьону-сэргэни кулуттуу бас бэринэр, утары тыла суох оҥорон биир тэҥ социальнай уонна утарсыыта суох уопсастыбаҕа кубулуппута. Тоталитарнай эрэһиим национальнай республикалар олохтоохторун утары сэнииргэ олоҕурар идеологиятын күүһүлэҥнээх ньыманан уонна күһэлэҥ миэрэлэринэн уостубат охсуһуутун саҕалыыр. Саха сиригэр аан бастаан национальнай интеллигенция дойду саҥа идеологията туттар ньыматын, миэрэтин аһылыга буолбута.
Татьяна Ксенофонтова тирээн кэлбит суох оҥоруу талбытынан дьаһайан убайын Байбалы уонна дьиэ кэргэни сэймэхтээн оҕолорун өлөртөөн, тыыннаах хаалбыттары өр сылларга албын, баттыгас тылынан буруйдаан, хара кырыыстаах кыраабытын курдук дьылҕа кэбилэнэн кэлэрин сүрэҕинэн сэрэйбит буолуохтаах.
Саха сирин партийнай тэрилтэтэ былаас былдьаһан икки аҥыы, биирэ Аммосов, Барахов уонна Васильев, иккиһэ Габышев, Гоголев уонна Варфоломеев, үрэллиитин саҕана биэс сыл Ойуунускай П.А. солбуйааччытынан үлэлээбит партията суох Широких А. Д. анал бырааптаах Бүтүн сойуустааҕы киин исполнительнай комитетын хамыыһыйата «контрреволюционнай уонна суох оҥорор иэстэбиллээх күүскэ» киллэрэн, үлэтиттэн уураппыттара уонна сөҕүмэр күүстээх куолулааһын кини утары саҕаламмыта. Кыыһа Нина Широких өргөстөммүт эккирэтии репрессияҕа тириэрдэрин кэлин этинэн-хаанынан билбит киһи буолан, аҕатын саралыы тардар киирээһинтэн араҥаччылыы, тэйитэ сатаатаҕа.
Нам баайа Слепцов оҕонньор кыыһын Елизаветаны Анемподист Софронов кэргэн кэпсэтэригэр баҕарбатар да сөбүлэспитэ буоллар Алампа дьылҕата баҕар тосту уларыйыа этэ. Алампа бастакы таптала Елизавета Потапов С. Г. «Национальное искусство Якутии» диэн сүлүһүннээх брошюратыгар саха интеллигенциятын В.В. Никифоровы, А.Е. Кулаковскайы, «Гимн для белобандитских банд» тылын суруйбут А.И. Софроновы, Н.Д. Неустроевы, националистическай идеология чаҕылхайдык көстөр «Саргылардаах сахалар» ырыаны айбыт А.В. Скрябины сыыска-буорга тэбиспитин уонна эстэр аналлаах абаккалаах олоххо тиэрдибитин өтө көрдөҕө. Өр-өтөр буолбат, аһынары билбэт батталлаах былаас тоталитарнай эрэһиимэ Скрябин А.В. доҕотторун Софроновы А. И. — Алампаны, Леонтьевы В. Н., Баишевы Г. В. — Алтан Саарыны хаайыыга сиэтэлиир.
Платон Алексеевич Ойуунускай саха норуотун кэнэҕэски кэскилин өй-санаа көрдөбүллэригэр ситимниирэ уонна эрэнэр этэ: «саха норуота элбэх үйэлэрдээҕи утуйууттан уһуктуо, бэйэтин төлкөтүн кубулутууга бас билээччи уонна тус бэйэтин историятын айааччы буолуо».
Биир оннук «тус бэйэтин историятын айааччы» киһинэн Московскай консерватория устудьуона Скрябин Адам Васильевич этэ. Кини аан дойду музыканнарыгар сахалыы ырыа европейскай нотнай суруйууга сатаан түһэриллэрин дакаастаан, ноталаах саха ырыаларын хомуурунньугун оҥорон таһаарбыта. Саха профессиональнай музыкальнай искусствотын сайдыытыгар күүстээх күүрүүнү таһааран, Платон Алексеевич инникини өтө көрөн эппит тылларын олоххо киллэрэн, кыһамньылаах сыһыанын, сөптөөх өйөбүлүн ситиспитэ.
Быһаарыы хаартыскаҕа кыыһын кытта олорооччу биһиги эбээбит, гражданскай бырааба быһыллан улахан эрэйи олорон ааспыта Скрябин А. В. кэргэнэ Агриппина Ивановна Скрябина (Шадрина). Ааспыт кэмнэр дуорааннара көбүөлээн кэпсииллэрин иһиттэххэ, эбээбит бэрт элбэх эрэйи-муҥу көрсөн, дьулаан баттааһыны уйунан, суостаах уордаах дьыллары тыыннаах туораан, тулуурдаах санаатын кытанааҕа өлөр кутталтан мүччү туттардаҕа. Бары кыахтары барыыр быстыы-матыы, куттаныы кэмигэр муҥур уһукка киирбэккэ, уҕараабат санаатын түмэн улахан иэдээҥҥэ түбэспит кэргэнин сырдык кэриэһин туоһулуур докумуоннары тискэччи хааланан, олорбут олоҕун устата ытыктаан илдьэ сылдьыбыта хаҕыс санаата суоҕун туоһулуур.
Агриппина Ивановна уонна Адам Васильевич Скрябиннэр дьиэ кэргэҥҥэ 1921 сыллаахха балаҕан ыйын 9 күнүгэр Дьокуускай куоракка биһиги ийэбит Евдокия төрүүр. Агриппина уонна Адам Скрябиттэр суоччоҕотох кыыстарынаан Аппа уҥуор Чепалова,4 уулуссаҕа турар дьиэҕэ олорбуттара. Бу дьиэҕэ үтүө үтүөҕэ тардыhан, үтүөлэри кытары үөрдэhэн саха чулуу ыччаттара мусталларын сөбүлүүр этилэр.
Скрябиннэр дууһалара үрдүк өйү-санааны үөскэтэллэрин, сөҕүмэр үчүгэй олоҕу оҥорор кыахтаахтарын сыаналаан, Алампа кэргэнинээн Евдокиялыын кинилэргэ ыалдьыттыырын сөбүлүүр этэ. Оҕомсох Алампа ийэбитинээн көтөхсөн баран сөбүлээн сылдьар кэмнэригэр Алампа көхсө кэҥээн, көнньүөрэр санаа үөскээн олох уһаан-кэҥээн аһыллара, мунаар-тэнээр мөлтүүрэ. Маннык сымнатар түгэн бэрт элбэх туһалааҕын бэркиһээн ийэбитин үгүстүк саныыра үһү. Саха интеллигенциятын икки чаҕылхай уолаттара олох сүнньэ улаханнык хамсыыр бириэмэтигэр билсиспиттэрэ уонна кинилэр сүүрбэччэ сыл устата халбаҥнаабат олохторун уһуга кэлиэр диэри алтыспыттара. Алампа уонна Адам Скрябин дьылҕалара, дьиҥ культура дьылҕатын курдук, хаһан да өлбөөрүө суоҕа.
Урукку олоххо иитиллибит киһиэхэ оҕолоох оҕотуттан, үптээх үбүттэн матар, ытаа да ыллаа биир суолунан барар сүрдээх олох тиийэн кэлбитэ. Ити сылларга Агриппина Ивановна олоҕун киэбигэр хара күннэр үүнэннэр, харыстыыр чугас уруу дьоно көҕүрээн барбыттара. Тапталлаах ийэтэ, убайын Михаил уола ыалдьан өлбүттэрэ. Өһөспүтү өлөрөр, буолбатаҕы бобор саҥа былаастан харыстанан өрөһүнээри гыммыт айаннара табыллыбакка Иркутскайтан төннөн кэлбиттэр. Ол кэннэ эбээбит доруобай убайа Михаил туора дойдуга айаннаан иһэн хара күнэ тиийэн кэлэр. Хайдах ыалдьан хаарыан тыына быстан хара буорга киирээхтээбитин ким да билбэт.
Дьон олоҕун быһыытын аныгылыы уларытар-тэрилитэр былааска Шадрин И.П. абата-сатата оргуйан, тулуйарыттан ааһан сору-муҥу толору испит кыыһын Агриппинаны оҕотунаан Евдокиялыын Уус Алдаҥҥа тэйиччи сытар нэһилиэгэр ыыталыыр. “Муҥ кэнниттэн үтүө баар”, — дииллэрэ сөптөөх этии эбит, ийэтин батыһа сылдьыбыт Евдокия кэлин ити нэһилиэккэ үлэлии тахсыбатаҕа, эбэтэр, Иркутскайтан саҥа дойдуга олохсуйбута буоллар, күндү суол көстөн, дьолун көрсөн күлэ-мичээрдии сылдьыа суох этэ. Күрэтэр быһыытын салҕааһына эбитэ дуу, эбэтэр “кулак” диэн сахсыйалларын сэрэйдэҕэ дуу? Өр-өтөр буолбатаҕа, кинини ол сырыттаŋына “кулак” диэн, таһыттан тардааччылар, туораттан тойомсуйааччылар баайын былдьаан ылбыттара, куолаһын быспыттара, киһи хомойуох эрэй баҕайы эрийэр суолугар тириэрдибиттэрэ.
Евдокия Скрябина оскуолаҕа үөрэнэр сылларыгар эһэтигэр Иван Петрович Шадринҥа олорбута. Эриэккэс дьоҕурдаах эһэтин мындырдык сэһэргииригэр тартаран кини сэргэхтик истэн өйүгэр хатыыра. Иван Петрович санааны үөскэтиигэ талаһыыта, сиэннэригэр аламаҕай сыһыана Евдокияны такайарыгар көмө буолара. Кини дьаныардаах өйүн, үтүө быһыытын, аҕалыы сылааһын ийэбит этинэн-хаанынан билбитэ. Эһэтэ кэнэҕэски көлүөнэҕэ анаан: “Сахалыы быһыыны, тылы саҥалыы сайыннаран саамай сүнньүн сатаан салайдахха, удьуор оҕолорго диэри уһаан, кэриэс буолуо этэ”, – диэн кэриэс кэриэтэ этэн хаалларбытын, өр кэмҥэ кэскилин киэбин уhатаары, үүнэн иhэр ыччакка тириэрдээри дьонноро кичэйэн илдьэ сылдьыбыттар.
Саха народнай суруйааччыта П.Н. Харитонов-Ойуку Иван Петрович туһунан суруйуутуттан быһа тардыы:
“И.П.Шадрин, ХХ үйэ саҕаланыытыгар, төрөөбүт норуотун олоҕун, культуратын чинчиһитэ, нуучча классиктарын үлэлэрин элбэхтик хасыһан аахпыт, эмиэ да бэйиэт бэрдэ (Уус Дьарааскы), Иркутскайынан, Москванан, Амурунан сылдьыталаабыт, ааспыт уонна аныгы олоҕу арааран ырыҥалыыр, бэйэтин кэмин биир сайдыылаах уонна инники көрүүлэрдээх, ааспыт кэм умнуллубут дьонноруттан биирдэстэрэ этэ. Кини: “Биллибэт – көстүбэт күүс салаатын өйдөөтөххө, буллахха, уһуна-кэтитэ биллибэт уйгу быйаҥ аһыллыа, төлкө кэскилэ туругуруо” – диэн доҕотторун А.Рязанскайы, А.Софроновы, А.Кулаковскайы, А.Широкиҕы, Е.Егасовы кытары санаатын бииргэ үллэстибит, саха норуотун биир чаҕылхай киһитэ буолар”.
1940 сыллаахха Евдокия Скрябина Уус Алдан оройуонун Баатаҕай нэһилиэгэр пионерскай лааҕыр тэрийэн үлэлии сылдьан, педучилищены ситиһиилээхтик бүтэрэн, Чараҥай начальнай оскуолатыгар 19 сааһыгар педагогическай үлэтин саҕалаабыт Дмитрий Петровы кытта билсэр.
Тулаайах үөскээбит сүтүк көрдөбүлүттэн манньа умналаабатах эдэр оҕолор сүрэхтэрин күлүмэ кэнэҕэски кэлэр кэскиллэрин түстүүр. Эйэҕэс, истиҥ санаалаах оҕолорго таптал тосхойбут сүрэхтэригэр төлкө көмүс мичээрэ олохсуйар. Олох барахсан оҥоһуутун майгытын өйдөөбүт Евдокия Скрябина, дьэт сааһыгар сылдьар Дмитрий Петрову сүрэҕин сүнньэ сөбүлээн, иэнигийбит ийэ сирдэригэр ойох барар ыйытыытын улгумнук ылынан, бэркиһиэх курдук, олоҕор күндү бэлэх оҥорбута.
Саха дьонугар улахан үтүөлээх Скрябиннарга, Шадриннарга Дмитрий Петров күтүөт буолан, кэҥиир-хаҥыыр суолга туруммута. Сиргэ сиэмэ бырахпыт курдук силистэнэн-сибээстэһэн, аҕыс иилэх-саҕалаах ийэ дойдуга үүнэн-ситэн барбыттарыгар, Евдокия Петрова тутаах сүрүннээччи буолан дьоһун санааны күөдьүтэн, уйан быһыыны көбүтэн кэргэнин киэҥ көҕүстээх киһинэн сананарга угуйбута.
Аҕабыт оҕо эрдээҥҥиттэн кистэлэҥ баҕа санаатын толороору, ийэбит кыһанан-мүһэнэн үчүгэй амтаннаах минньигэс астары астаан-үөллээн кэргэнин сүрэҕин сылаанньытара. Ийэбит минньигэс аһын уһун дьылларга дуоһуйа сиэбит сэттэ оҕо сүрэхпитинэн-быарбытынан билбиппит. Өбүгэлэр үгэстэрэ буолбут биһирэм асчыт дьоҕура Евдокия Петроваҕа ийэтиттэн, эбэтиттэн бэриллибитэ. Ааспыт үйэ саҕаланыытыгар Дьокуускайга Саҥа дьыл иннигэр “Саамай баай дьахтар” диэн конкурс тэрийэн, кыайыылааҕы кылыгырас манньыаттааҕынан буолбакка, ким уран минньигэс кондитерскай оҥоһуктааҕынан быһаарар эбиттэр. Кыайыылаахтар кэккэлэригэр Евдокия Петрова эбэтэ Александра Шадрина (Васильева) баара.
Хас сайын аайы, сир-дойду ньуура сибэккинэн симэммитин, от мас көҕөрөн сэргэхсийбитин кэннэ, төрөппүттэрбит оҕолорун киһи буолан үөскээбит килбиэн ньуурдарыгар илдьэ тахсар үгэстээхтэрэ. Дьоммут өйдөбүллэринэн өр кэмҥэ төрөөбүт буоргар үктэммэтэххинэ, дойдун киэр хайыһан мин оҕом буолбатах дии саныан сөбө.
Ааспыт үйэ ортотугар ат көлөнөн эбэтэр дэҥҥэ көстөр массыынанан уһун айанынан оонньообут көрүлээбит кылбан хонууларбытын булааччыбыт. Арай биирдэ аһаҕас куораптаах икки көлүөһэлээх тэлиэгэлээх атынан айаннаан турардаахпыт, аҕабыт инники баар өйөнөрө суох дьыбаанҥа олорон ыллыы-ыллыы нам-бааччы айаннатан истэ. Суолбутун ортолоон истэхпитинэ аппыт эмискэччи буута быстарынан биһигини элээртэ ээ, ийэбит кутталыттан оҕолорун үктэл маска симэн, үрдүбүтүгэр сытынан хам баттаан кэбистэ. Өр буолбута дуу, өр-өтөр эбитэ дуу, аҕабыт атын кыайа тутан уһаты-туора быраҕара тохтоото, сырдаабыкка дылы буолла. Кичэл чинчийиини оҥордулар, оннооҕор туруусукпутун көрдүлэр, хата барыта этэҥҥэ буолла. Ол кэнниттэн эрэ аҕабыт арааһа аппыт эһэни сытырҕаан биллэ диэтэ.
Биирдэ оҕолор үөрүүлэригэр уһуна кэтитэ биллибэт уйгу быйаҥнаах алааспытыгар кыра бензовоз массыынанан айаннаатыбыт, ийэбит кыра кыыһынаан кабинаҕа, үс уол аҕабытын кытта буочука үрдүгэр олорон. Ньылбырхай буочука үрдүгэр айан, тыҥааһыннаах балаһыанньаҕа түбэспит дьон хаанын сайыннарарын, доруобуйаны чэбдигирдэрин онно билбиппит, эбиитин суолбут куһаҕана. Ол да буоллар, төһө да илбирийдэрбит этэҥҥэ тиийбиппит.
Сылаалаах айан кэннэ аҕабыт үлэтигэр төннөрө, сайыны быһа биһиги оҕуруот, от үлэтигэр колхозтаахтар өрө көтөҕүүлээх үлэлэригэр көмө буолар этибит. Ийэбит үлэҕэ иитиини тэрийэн, ылыммыт санаатын ситиһэн оҕолорун үлэҕэ үөрүйэх, сатабыллаах улаатыннарбыта. Күһүөрү отон хомуйуута саҕаланара. Отон сиэн, уутун иһэн торолуйа улааппыт оҕолоругар ийэбит, отоннор үүнэ сатаан уктара уйбатах сирдэрин көрүөх бэтэрээ өттүгэр булан иһитин түргэн соҕустук толорбут буолааччы. Кэнкир кэтит тыаларга үөн-көйүүр намтаабытын кэннэ уу чуумпуга сытан-олорон сынньанар эриэккэс да буолар этэ, ону ол диэбэккэ, айылҕа бэлэҕэр бэркэ махтанан, кыһын сиир отонунан улахан соҕус дьааһыгы толорон, ийэбит үлэҕэ иитии бырагырааматын толорон сынньалаҥ саҕаланара. Төрөөбүт айылҕаҕытын бэрт күндүтүк сыаналаан иллэһэн олоруохтааххыт, киниттэн сөбүлэҥэ суох тугу да оҥорбокко сылдьыахтааххыт диэн, оҕолоро майгы-сигили өттүнэн үчүгэй иитиилээх буолалларыгар, ийэбит дириҥ өйдөөх үтүө сүбэһитин онтон ыла өйдөөн умнубакка сылдьабыт.
Биирдэ туран Москваҕа аҕабыт эбиэккэ эриэккэс оҥоһуктаах баараҕай «Прага» ресторан сиэдэрэй көрүҥнээх саалатыгар киллэрэн олордон кэбистэ, бэйэтэ администраторы кытта ханна эрэ тэлээрэ турда. Өр буолбата төннөн кэлэн иккис этээскэ ураты көстүүлээх киһи дьулуйар саала аанын тэлэччи аһан биэрдилэр. Аҕам кэпсээниттэн билбитим, бу бронзовай атланнардаах уонна мраморнай скульптуралаах саалаҕа официальнай дипломатическай көрсүһүүлэри тэрийэллэрэ, Блок, Бунин уо.д.а. биллиилээх дьон сылдьалларын сөбүлүүллэрэ, манна В.О. Ключевскай «Общества истории и древностей России» мунньаҕын ыытар эбит. Ийэм ыйытыытыгар аҕам эйэҕэс эппиэтиттэн билбитим, чуолаан бу дьикти кэрэ историческай саалаҕа диссертациятын көмүскээт, коллегаларын уонна доҕотторун ыҥыран умнуллубат суолталаах түбэлтэни бэлиэтээбит уонна банкет кэннэ Москва өрүс гранит набережнайынан ыҥырыылаах дьонун кытта түүҥҥү дьаарбайыыга ирэн-хорон истиҥ кэпсэтии тахсыбытын сэһэргээбитэ.
Кини тыла ууһунан умсугутарын билэр эрээри, үрдүкү разрядтаах эбиэт кэннэ ийэбинээн ити бэлиэ күҥҥэ кыттыгастаах курдук санамыппыт, үтүөкэннээх саалаҕа дьыр-дьыр дьырылаан оонньуур струннай оркестр ити хатыламмат түгэни эбии күүһүрдэн биэрдэ. Аҕабыт Д. Д. Петров үлэтигэр сөҕүмэр ситиһиилэригэр ийэбит Евдокия Адамовна кыттыгастааҕа оруннаах этэ.
Төрөппүттэрбит олус ыалдьытымсах дьиэлээхтэр этилэр. Ааммыт ыалдьыттартан күнү быһа сабыллыбат кэмигэр, ийэбит киэһээлик, сылайан, “остолобуойбут сабылынна”, — диэн баран, сылаатын таһаара телевизор иннигэр олорунан кэбиһэрэ, чуолаан фронтовиктартан. Сылаарҕааһын төрүөтэ диэн — ийэбит кэлбит ыалдьыты остуолга олордон күндүлээн-маанылаан эрэ баран ыытара, онтон фронтовиктары наркомовскай 100 грамма суох кыайан атаарбаккын, сорох сорохторо сэһэннэрэ хойдон монологка да кубулуйар кэмнэр тирээн кэлэрэ. Кинилэр истэриттэн саар-тэгил бөҕө-таҕа көрүҥнээх, үөрэ-көтө сылдьааччы И. Н. Кульбертиновы чорботон бэлиэтиэхпин баҕарабын. Артистическай дьоҕурдаах эр санаалаах Иван Николаевич куоракка кэллэ да биһиги дьиэбитин халты ааспат этэ. Кини Берия репрессивнай аппараатын төрдүттэн эспит харса суох фронтовиктартан биирдэстэрэ диэн мин өйдөбүлбэр хаалан хаалбыт.
1944 сыллаахха, алтынньыга, БСК(б)П обкомун бюрота “Саха суруйааччыларын Кулаковскай, Софронов, Неустроев литературнай нэһилиэстибэтин тустарынан“ уураах ылыммыта. Ити уурааҕы, ол кэмҥэ обком пропагандаҕа уонна агитацияҕа отделын секретара А.И. Захаров соҕотоҕун оҥорон турардаах. Обком бюротун чилиэннэрэ – И.Е. Винокуров, П.В. Аммосов Г.В. Попов, С.П. Сидорова өйөөһүннэринэн ити уураах ылыныллар. “Уураахпыт саха үс суруйааччытын политическай өттүнэн реабилитациялааһын этэ! Итинник уураах тахсыбытыттан киэн туттар бырааптаахпын дии саныыбын” – диэн кини ахтыытыгар этиллэр. Бу Советскай Союзка маҥнайгы буолбут, Андрей Иванович хоһуун быһыытынан тахсыбыт түбэлтэ, Г.П. Башарин “Саха үс реалиһа-сырдатааччыта” кинигэтэ тахсарыгар, аанын тэлэччи аһарыгар сүрүн күүс буолбута.
Түргэн үлүгэрдик “Саха үс реалиһа-сырдатааччыта” монографияны, саха үс демократ суруйааччылар айымньыларын таһаарарга А.И.Захаров издательскай комиссия тэрийэр. Арай А.Е. Кулаковскай “Саха интеллигенциятыгар” суруга бэчээттэнэр кыаҕа суоҕа, сурук нууччалыы суруллубут буолан обком бастакы секретара Г.И. Масленников ааҕан баран, Кулаковскайы “буржуазнай идеолог” эбит диэн бобон кэбиспитэ.
1984 сыллаахха Андрей Иванович Захаров Орел куораттан төннөн кэлэн биир күн аҕалаах ийэбитин дьиэтигэр чэйдэтэ ыҥыран турардаах. Чэйдээһин кэмигэр эһэбит Скрябин Адам Васильевич туһунан Андрей Иванович итии, истиҥ тыллары эппитин, Адам Васильевич саха норуотун культуратын сайдыытыгар улахан үтүөтүн, өҥөтүн туһунан кэпсээбитин, Евдокия Адамовна долгуйан туран оҕолоругар кэпсээн турардаах. Биһиги дьиэ кэргэни ол кэпсээнэ улаханнык соһутан турар, тоҕо диэтэххэ, ити кэмҥэ А.В. Скрябин реабилитацияламмытын туһунан быһаарыы тахса илигэ, эбиитин, сиэннэрэ эһэлэрин туһунан соччо-бачча тугу да истибэтэх дьон этибит. Онон Андрей Иванович сөхтөрбүт хоһуун, ытыктанар быһыытыттан ахтыыта:
“Биһиги, хаҥаластар, төрүппүтүн-ууспутун, историябытын ончу билбэт, сыаналаабат да диэххэ сөптөөх дьоммут. Тыгын төрөөбүт-үөскээбит сыһыытыгар олоробут эбээт, билиҥҥи Нөмүгү, Өктөм, Маалтааны дьоно дьиҥнээх, төрүттээх-уустаах “тыгыниттарбыт”. Улуу дьоммут Соппуруон Сыраанап, Адам Скрябин уо.д.а. тустарынан сибидиэнньэлэри хомуйуу, кинилэр төрдүлэрин-уустарын сураһыы, ааттарын-суолларын үйэтитии үлэтэ тоҕо эрэ сэниэлээхтик барбат. Кинилэр тустарынан эдэр көлүөнэ билэрэ наада. Бэйэтин улууһун, нэһилиэгин историятын билбэт, ону ытыктыы, сүгүрүйэ үөрэммэтэх киһи духовнай сайдыыта улаханнык сарбыллар”.
Экчи быһа ыйаахтаах, сокуоннаах саҥа политическай быһыы-майгы кэлэн, дьон олоҕун быһыытын саҥалыы уларытан-тэрилитэн норуот үрдүнэн барбыта. Кэлбит айыы-буруй бириэмэтэ аан бастаан саха норуотун уhулуччулаах дьонун хаарыйбыта.
«…Адам, дьиэҕэ киирээт, түргэн түргэнник хааман хоруоп аттыгар тохтоот, хоонньутутан скрипкатын хостоот, оонньоон барбыта. Кини ытыы-ытыы оонньууруттан тула турар дьон долгуйан хаалбыттара. Оонньоон бүтээт, саҥата суох турбахтаат, киирбитин курдук тахсан барбыта. Адам доҕоругар кэриэс тылларын тапталлаах скрипкатынан эппитэ» (Агриппина Шадрина ахтыытыттан). Репрессия суоруна тааhа кинилэри мэлийэн күдэҥҥэ көтүппэтэҕэ буоллар төhө сүдү улахан көмөнү саха самороднай культуратын сайдыытыгар оҥорон удьуор ыччакка бэлэхтиэхтэрэ эбитэ буолуой?
Ийэбит аҕата үгүс өрүттээх музыкаан, ураты быһыылаах талаан, табыллыбатах олоҕуттан үүрүллүбүт артист, үгүстүк инники кэккэҕэ сылдьыбыт айар дьоҕурдаах киһи этэ. Кини кыыһын удьуордуур уларыйыылар хаарыйбатахтар, аҕата репрессияҕа түбэспэтэҕэ буоллар, биллэн турар, утум уус музыкант ыал үөскүө эбит. Евдокия Адамовна, киһи ордугургуура баар, музыканы ураты истэр дьоҕурдааҕа, илиитигэр урут ыла илик музыкальнай инструменнарга оонньоон барара биһигини сөхтөрөр да, ымсыырдар да этэ. Биирдэ, дьиэбитигэр капремонт оҥорор буолбуттарыгар, пианиноны дьоммор аҕалбытым. Ийэм аҕыйах дорҕоону таһаараат, бэрт холкутук икки саастаах кыыспар “Во саду ли, во огороде” оонньоон барбытын, дьиктиргээн айахпын атан баран турбут үһүбүн. Бары струннай инструменнарга, гитара буоллун, мандолина буоллун, оонньуурун билэр этим, ол иһин охтон эрэ түспэтэхтээхпин.
Евдокия Адамовнаны баһаатайтан оскуола иннинээҕи тэрилтэ салайааччытыгар диэри, оҕолорго сыһыана, анал дьоҕура ыҥыран ылан үлэлэттэҕэ. Эбиитин үтүөкэннээх төрүттэриттэн ууһаабыт эйэҕэс майгыта, сайаҕас быһыыта талааннаах, туһалаах эдэр көлүөнэни иитэн таһаарарыгар эбии көҕүлүүр күүс буолбута саарбаҕа суох. Онтон ордон ийэ таптала сэттэ оҕотугар тиийбитэ эмиэ ити үлэтин дьайыыта. Оҕолоругар ис санаа итэҕэлин биэрэргэ, олох, айылҕа өйдөбүлүн ылыннарарга күүһүн-сыратын харыстаабакка дьулуһара. Кини хаһан да тылынан иитэргэ таласпакка, тус бэйэтин быһыытынан көҕүлүүрүн үйэбит устатыгар холобур оҥостон илдьэ сылдьыахпыт.
Оҕолор, сиэннэр төрөөбүт күннэрин, ийэбит ис дууһатыттан тэрийэрин астынан уонна сүргэлэрин көтөҕө таарыйа, дьоммутугар бэлиэтиир үгэстээх этибит. Бу кэмнэргэ ийэбит оҕолору кытта оҕо буолан, олоххо киирбэтэх хамсаныылары сүрэҕинэн таайан, төһө да анал атах таҥаһа суоҕун иһин, бэйэтэ атаҕынан ритм таһааран чечеткалаан тэбэрэ киһи эрэ үҥкүүлээн барыах курдуга. Онно эбии, “казачок” үҥкүүнү чохчоохойдоон ылара, ”камаринскай”, “кадриль”, “барыня” үҥкүүлэргэ араас дьүһүннэри, майгылары тута биэрэн, сороҕор эрчимнээх, омунаах баҕайытык битийэн ылара, сороҕор наскылдьыйан нус буолан устан ылара.
Дмитрий Дмитриевич дьылҕа хаан олоҕо Евдокия Адамовнаны көрсүһүннэрбэтэҕэ буоллар, кини чинчийэн таһаарбыт үлэлэрэ норуот бүттүүн билиниитин ылыа этэ диэн киһи саараҥныыр. Саха норуота бэйэтин историятыгар хорсун учуонайы үрдүк чыпчаалга туруорбутугар, аатын ааттыы турарыгар, дьиэ кэргэҥҥэ дьолу соргуну төлкөлөөбүт ийэбит муҥура суох үтүөтэ хаһан да бүппэт дьиэ ис-тас үлэтигэр эриллэн соччо сыанабылы ылбакка ахтыллыбакка хаалла.
“Норуотун кыһалҕатын кыһалҕа оҥостор, ис дууһатынан ону өйдүүр, ону быһаара, чэпчэтэ сатыыр үөрэхтээх, өйдөөх уһулуччу дьоннордооҕо саха норуотун дьоло. Биһиги биир оннук киһибитинэн Дмитрий Дмитриевич Петров буолар”. (Н.И.Протопопова, РСФСР, САССР культууратын үтүөлээх үлэһитэ, РСФСР үөрэҕириитин туйгуна).
Өйүгэр үчүгэйдик тутумтуо, билэ-көрө сатыыр мындыр өйдөөх Евдокия Адамовна норуотун наадыйыытын сүгэһэр оҥостубут кэргэнигэр солбуллубат көмөлөһөөччү буолан, төһөлөөх уһуга суох үлэтин чэпчэппитэ буолуой. Ити таһынан, иннэ-кэннэ биллибэт сүҥкэн элбэх быыллаах кумааҕыны аҕабыт архыыпка хасыһан, ырытан, устан ылбыт докумуоннара ханна ууруллан сыталларын өйүгэр хатаан ийэбит дөбөҥнүк булара. Сахалар үксүлэрэ геройдуу сэриилэспиттэрин дакаастаары, хорсун-хоодуот норуот диэн үрдүк чыпчаалга туруораары, ийэбит күтүр улахан үлэ чинчийиитигэр эриллибит аҕабытыгар сүрүн көҕүлээччи буолбута. Төһөлөөх көмөнү оҥорбута буолуой биһиги ийэбит Евдокия Адамовна Петрова (Скрябина)!?
Үтүө сыһыаны төрүттээн сайаҕас быһыыны олохтоон умнуллубат дьоллоох 53 сыл устата бииргэ олорон, биир сылга олохтон туораабыттара.
Сэттэ оҕону төрөтөн, иитэн таһаарбыт ийэ улууканнаах буоларын дакаастыы сатыыр наадата суох, кини туох да сабаҕалааһына суох уйгулаах олоххо улууканнаах ийэ. Ийэ үрдүк соругун чиэстээхтик толорбут Евдокия Адамовна сүдүтэ бэйэтин баһылаан чорбойон тахсыбыта көрөргө астык. Ийэбит ыраас дууhата көрсүө майгыга угуйбутун, өйү-санааны сайыннарбытын сыаналаан дьон оҥорбут сэттэ оҕото, уон түөрт сиэнэ күн бүгүнүгэр диэри махтанан куруук өйдүү сылдьабыт, күн курдук күндүтүк саныыбыт. Саха дьонун тыйыс дьылҕатыгар, хабыр кэм тыынын санатар докуменнары кистээн хаалларбатаҕа буоллар элбэҕи сүтэриэ, элбэҕи билиэ суох эбиппит.
Онон киниэхэ сүгүрүйүөххэйин, кининэн киэн туттуоххайын.
Е.А. Петрова орто уола Панкратий
(ааптар истиилэ уонна орфографията уларытыыта суох таҕыста)