Оҕолорго аналлаах нуучча суруйааччыларын айымньыларын сахалыы тылбаастаабыттарын көрдүү сылдьан биллэр суруналыыс, бэчээт үлэтин маастара М.Д.Дьячковскай тылбаастаабыт “Герой оҕолор” диэн кинигэҕэ хараҕым хатана түстэ.
Михаил Демьянович хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар суруйааччыларын Семен Курилов, Тэки Одулок, Андрей Кривошапкин айымньыларын сахалыы саҥардыбыт киһи буолар. Кини биллэр тюрколог, учуонай Николай Демьянович Дьячковскай бииргэ төрөөбүт быраата.
Олоҕун туһунан
Михаил Демьянович Дьячковскай сэтинньи 4 күнүгэр 1937 сыллаахха Чурапчы оройуонун Чыаппара нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Ийэлээх аҕата холкуостаахтар. Ийэтэ Анна Николаевна иистэнньэҥ, дьоҥҥо таҥас тигэрэ. Аҕата Демьян Львович уус ааттааҕа, ийэлэриниин дьоҥҥо оһох эмиэ оҥороллоро. Илиилэригэр дьоҕурдара оҕолоругар, сиэннэригэр бэриллибиттэр. Холобур, Николай Демьянович уолаттара Николай уонна Демьян – ювелирдар, үчүгэй маастардар.
Михаил ылгын оҕо. Бииргэ төрөөбүттэрэ Евдокия, Николай, Анна. Евдокия сэрии кэнниттэн ааҕар балаҕан сэбиэдиссэйинэн, холкуоска суоччутунан үлэлээбитэ, бырабылыанньа чилиэнинэн, ревизиялыыр хамыыһыйа бэрэссэдээтэлинэн талыллыбыта. 1947-1950 сс. Алаҕар нэһилиэгин Сэбиэтин норуот дьокутааттарын 3-с ыҥырыылаах мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ буола сылдьыбыта.
Анна Дьокуускайдааҕы культпросветучилищены бүтэрбитэ, бибилэтиэкэр идэтин ылбыта. Орто Халыма улууһугар Арҕахтаахха баран, кэргэн тахсан, онно олохсуйбута. Олоҕун сырдатар үлэҕэ анаабыта. Төрөөбүт дойдутун кытта сибээһин быспат этэ.
Михаил Дьокуускай куорат 2 №-дээх орто оскуолатын үрүҥ көмүс мэтээлинэн бүтэрбитэ. Москубатааҕы судаарыстыбаннай университет филология факультетыгар киирбитэ. Сотору кэминэн СГУ физико-математическай факультетыгар көспүтэ. СГУ бүтэрэн баран М.Д.Дьячковскай ЫБСЛКС Саха сиринээҕи Обкомугар пионердар уонна оскуола ыччаттарын ортотугар үлэҕэ отдел инструкторынан киирбитэ. Сотору СГУ ЫБСЛКС кэмитиэтин босхоломмут сэкирэтээринэн талыллар. Онтон Чурапчы интэринээт-оскуолатын үөрэх чааһын сэбиэдиссэйинэн, 1961 сыллаахха ЫБСЛКС Обкомун сэкирэтээринэн үлэлиир. 1962-1969 сс. радиокэмитиэккэ уонна тэлэбиидэнньэҕэ үлэлиир. 1969-1978 сс. Усуйаанаҕа «Дьааҥы саһарҕата» хаһыат эппиэтинэстээх сэкирэтээринэн, эрэдээктэри солбуйааччынан үлэлиир. 1978-1982 сс. «Верхоянский коммунист” хаһыакка эрэдээктэрдиир. 1982-1989 сылларга Орджоникидзевскай оройуон «Ленские маяки» хаһыат эрэдээктэрэ.
Дьячковскай айар үлэтин 1965 сылтан саҕалаабыт, “Эдэр коммунист” хаһыакка бастакы суруйуута тахсыбыт. 1965 с. нуучча суруйааччыта Ю.Чичков «Кыракый кубинец Пепе» диэн кинигэтин сахалыы тылбаастаабыт. Бу бастакы уус-уран тылбааһа. Тылбаастаабыт иккис кинигэтэ, 1966 сыллаахха «Улахан Имтеургин олоҕо» диэн Тэкки Одулок сэһэнэ. Туспа кинигэнэн бэчээттэммит. Салгыы «Дьоруой оҕолор» хомуурунньугу таһаарар.
М.Д.Дьячковскай бэйэтин кэмигэр норуоттар икки ардыларынааҕы таһымнаах лиэктэр быһыытынан киэҥник биллибитэ. Баартыйа уобаластааҕы кэмитиэтин лиэктэрэ. Кини ханнык баҕарар уустук боппуруостары тиийимтиэтик уонна ылыннарыылаахтык быһаарара. Истээччилэр киэҥ билиилээҕин-көрүүлээҕин, үтүөкэн тыллааҕын-өстөөҕүн бэлиэтииллэрэ.
Изольда Николаевна Попова, суруналыыс, М.Д.Дьячковскай кэргэнэ:
– Уус Дьааҥыга олорор кэмигэр кини Семен Курилов «Ханидуо уонна Халерхаа» (1971 с.), «Саҥа дьон» (1977 с.) арамааннарын тылбаастаабыта. Баатаҕайга, кэлин Покровскайга олорон Михаил Демьянович Арассыыйа норуодунай суруйааччытын Андрей Кривошапкин айымньыларын тылбаастаабыта: «Оҕо сааһым табалара» (1985 с), «Дьылҕам кытыла» (1988 с), «Кыһыл көмүс таба» (1990 с), «Дьүүллээһин» (1998 с.). Андрей Кривошапкин доҕорун бу үлэтин үрдүктүк сыаналаабыта: «Михаил Демьянович «Ханидуо уонна Халерхаа» диэн киэҥник биллэр эпическэй арамаанын уонна «Саҥа дьон» диэн иккис кинигэтин тылбаастаан саха уонна дьүкээгир литератураларыгар улахан хардыыны оҥорбута».
Михаил Демьянович аатырбыт суруйааччы С.Н.Куриловтыын уу тэстибэт доҕордуулар этэ. Кини доҕорун 50 сылын көрсө «Дьүкээгир диэн тылы хас биирдии киһи билиэн баҕарабын!» диэн биэриини тэлэбиидэнньэҕэ таһаарбыта. Биэриигэ С.Н.Курилов чугас аймах билэ дьоно кыттыбыттара. Кини доҕорун туһунан олус сылаастык, истиҥник ахтыбыта: «Миэхэ Семен Курилов көннөрү суруйааччы эрэ буолбатах, оннооҕор ордук улахан, киһи сатаан тылынан быһаарбат. Үгүс сыллар тухары биһиги Сэмэнниин көннөрү доҕордуу эрэ буолбатах этибит, өссө эбии биир сыал-сорук холбуура. Ол сыалы Семен Курилов бэйэтэ «Литературная газета» хаһыакка Наум Мардыын сэһэргэһиитигэр этэн турардаах: «Дьүкээгир диэн тылы киһи барыта билиэҕин баҕарабын, аан дойду барыта!». Биһиги доҕордоһуубут 1969 сыллаахтан Семен тиһэх күнүгэр диэри салҕаммыта. Ол сыллар биһиги айар үлэбит-хамнаспыт бастыҥ сыллара этилэр. Кинини кытта хас биирдии көрсүһүү, сурук, хас биирдии айымньыта, арамаан, сэһэн, новелла эбэтэр остуоруйа буоллун бу сыллар тухары олорбут уонна олорор суолтам буолар. Семен миэхэ айааччы уонна киһи быһыытынан саҥаттан саҥаны арыйан испитэ. Кини миигин саха ааҕааччыларыгар айымньыларын тиэрдээччи буоларга итэҕэйбитэ миэхэ улахан чиэс. Кырдьыгынан эттэххэ, мин бастаан ону улаханнык аахайбатаҕым. Онтон, дьэ, хойут буолан баран «Саҥа дьон» диэн арамаанын бастакы сирэйигэр кэриэс тылын суруйан хаалларбытын: «Күндү Михаил Демьяновичка, дьүкээгирдэр улахан доҕордоругар, тылбаасчыттар истэригэр суруналыыска, суруналыыстар уонна суруйааччылар истэригэр тылбаасчыкка, дьүкээгирдэр көлүөнэлэрэ хаһан даҕаны умнубат киһилэригэр, мин саамай чугас доҕорбор», – ааҕан бараммын дьэ өйдөөбүтүм, хайдахтаах курдук улахан эппиэтинэс миэхэ сытарын».
Кэнники сылларга Михаил Демьянович ыараханнык ыалдьарын үрдүнэн, Семен Курилов нэһилиэстибэтин тилиннэриигэ үлэлээбитэ. Ол курдук доҕорун үбүлүөйүн көрсө 1995 сыл ыам ыйыгар «Бичик» кинигэ кыһатыгар С.Н.Курилов «Туундараҕа көрсүөхпүт» диэн кинигэтин сахалыы тылбаастаан таһаартарбыта. Онно киирбиттэрэ урут бэчээттэммэтэх: 10 новелла, 5 кэпсээн, 2 остуоруйа уонна 1 сэһэн. Уон сыл буолан баран, С.Н.Курилов 70 сааһыгар бэйиэт, суруйааччы А.В.Кривошапкин күүһүнэн кинигэ күн сирин көрбүтэ.
Инньэ гынан М.Д.Дьячковскай уус-уран литератураҕа уопсайа 200-тэн тахса бэчээттэммит лииһи 100 тыһ. эксэмпилээринэн тылбаастаабыта. Бу өй-санаа, эт-хаан өттүнэн сыраны эрэйэринэн түүннэри-күнүстэри үлэлиирэ. Тылбааһын бээчээттиир массыынаҕа охсоро. Оттон араадьыйаҕа, тэлэбиидэнньэҕэ сүрүн үлэтэ эмиэ толору күүһү, эппиэтинэһи ирдиирэ. Эбиитин булгуччулаах уопсастыбаннай үлэлээҕэ: баартыйа райкомун, оройуоннааҕы исполком сэбиэтин чилиэнэ, райсовет дьокутаата…
Аҕабыт тиһэх күнүгэр диэри олорбут дьиэтин таһыгар мемориальнай дуоска туруорбуттарын иһин Хаҥалас улууһун урукку баһылыгар А.А.Добрянцевка, Покровскай куорат урукку баһылыгар Н.С.Рафаиловка махталбытын тиэрдэбит. Бу буоллаҕа Михаил Демьянович үлэтин үрдүктүк сыаналаабыт истиҥ ааҕааччыларын, бииргэ үлэлээбит дьонун, истээччилэрин дириҥ ытыктабыла. 19 сыл устата 50-тан тахса оройуоннааҕы хаһыат суруналыыстара уонна уопсастыбаннай кэрэспэдьиэннэрэ М.Д.Дьячковскай аатынан бириэмийэни ылбыттара. Бастакы лауреаттар ортолоругар суруналыыстар Альбина Артюшкина, Марина Кононова, суруйааччы Павел Харитонов-Ойуку, кыраайы үөрэтээччи Гаврил Герасимов уо.д.а. бааллар.
Михаил Демьянович күүстээх санаалааҕа, элбэх дьоҥҥо үтүө холобур буолара. Кини тоҥуй курдук көстөрө эрээри, олус үөрүнньэҥ, сымнаҕас майгылааҕа. Ордук уолаттарын уонна сиэннэрин көрдөҕүнэ үөрэрэ. Михаил Демьянович дьоҥҥо наһаа ытыктабыллаахтык сыһыаннаһара уонна миигин, оҕолорун ийэлэрин, наһаа харыстыыра.
Михаил Демьянович судургута суох, сырдык сэбиэскэй көлүөнэ дьоһуннаах бэрэстэбиитэлэ. Оҕолоро, сиэннэрэ аҕаларын уонна эһэлэрин аатынан киэн тутталлар. Мин олохпор маннык киһини көрсүбүтүм иһин таҥараҕа уонна дьылҕабар махтанабын. Аҕатын ис сүрэҕиттэн ытыктыыр, кини талаанын олус сыаналыыр улахан уолбут Александр, хомойуох иһин, бу олохтон эрдэ туораабыта. Икки атын уол: Николай – урбаанньыт, Роман ньиэпкэ үлэлиир. Сиэннэрбит Даниил уонна Евгения үлэҕэ бастакы улахан хардыыларын оҥордулар, Дмитрий морфлокка сулууспалыыр, София оскуола үөрэнээччитэ.
Ангелина КУЗЬМИНА,
тыл билимин хандьыдаата,
СӨ Национальнай бибилэтиэкэтин үрдүкү научнай үлэһитэ.
Хаартыскаҕа М.Д.Дьячковскай ийэтин Анна Николаевнаны кытта, 1955 с.