СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Семен Телье-Иванов коллекционер быһыытынан аккырыыкка муспута быйыл үбүлүөйдээх 50 сылын туолла.
edersaas.ru
Култуура бэтэрээнэ «Кыайыы дорҕооно» диэн ааттаах Улуу Кыайыыга анаммыт Аккырыыкка быыстапкатын сыл аайы тэрийэр. Быйыл Улуу Кыайыы 74 сылыгар анаммыт быыстапка Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтин иһинэн үлэлиир «Симэх» галереятыгар тэрилиннэ.
Семен Телье-Иванов Улуу Кыайыы туһунан сонуну аан бастаан ханна хайдах истибитин туһунан быыстапка аһыллыытыгар бу курдук кэпсээтэ:
— Мин 1945 сыллаахха 3 кылааска үөрэнэрбэр Чуолбар диэн учаастакка кыһын эдьиийбинээн кыстаабыппыт. Испитигэр тотор аһылыктаах буолан, эргэ өтөххө этэҥҥэ олорбуппут. Оскуолаҕа тоҥуу хаарынан ыллык оҥорон сатыы сылдьабын. Биир күн арай оскуолабар кэлбиппэр: «Кыайыы буолла, онон үөрэммэккит», — диэтилэр. Биһиги, кыра дьон, үөрэммэппититтэн ордук үөрбүппүт. Мин оҕолору кытта дэлби оонньоон, күн бүтүүтэ дьиэбэр кэллим. Эдьиийим тоҕо хойуутаабыппын ыйыппытыгар: «Кыайыы буолбут үһү, онон үөрэппэккэ эрдэ ыыппыттара», — диэн хоруйдаан, ордук буорайбытым. Эдьиийим дэлби мөхтө: «Итиччэ суолталаах сонуну тутатына тиэрпэккэ, күнү быһа тулуйан, онно оонньуу сылдьаҕын». Онон «Кыайыы» диэн тугун бэркэ дьарыллан, эппинэн-хааммынан билбитим. Аны санаатахха, эдьиийим хомойоро сөп эбит — чугас дьонуттан сэриигэ 7 киһитин сүтэрбитэ. Ол ыар аһыыта сүрэҕин бааһа буолан сырыттаҕа…
Салгыы Семен Викторович Улуу Кыайыыга аналлаах аккырыыкканы мунньубута быйыл 50 сыла туолбутун иһитиннэрдэ уонна ол хайдах саҕаламмытын аҕынна:
— 1969 сыллаахх биир күн: «Кыайыы аккырыыккалара атыыланаллар», — диэтилэр. Мин эдьиийбин кытта Кыайыы күнүн хайдах көрсүбүппүн санаан кэлбитим уонна ол кэриэһигэр почтаҕа тиийэн 7 аккырыыкканы атыыласпытым. Онтон сыл аайы Улуу Кыайыы аккырыыккаларын атыылаһар буолан бардым.
Соторутааҕыта 50 үбүлүөйдээх сылбын бэлиэтээн, быыстапкам иннинэ почтаҕа тиийэн эмиэ 7 аккырыыкканы атыыластым. Аккырыыкка оҕо оонньуур кумааҕыта буолбатах. Бу олус дириҥ суолталаах өйдөбүнньүк.
Ол курдук, хас биирдии аккырыыкка ойуута — сэрии ыар кэмигэр өлбүт киһи күн сиригэр олорон ааспыт кылгас олоҕун туоһута.
Кини өйө-санаата, дууһата, мөссүөнэ, туолбатах ыра санаата — бу барыта биир аккырыыкка ойуутугар, хаартыскатыгар түмүллэн оҥоһуллар.
Хомуйбут киһи коллекцията сүтүө суохтаах. Сэриигэ баран өлбүт дьон билигин кинилэри тыыннаахтыы өйдүүр-саныыр чугас дьонноро баалларына, Кыайыы мусуойа аһыллыан наада.
Онно Улуу Кыайыы туһунан ким туох кэриэс гына сылдьар тэрилэ, докумуона, тээбиринэ экспонат буолуохтарын сөп. Бу үүнэр көлүөнэҕэ патриотизмы саҕыы биир көрүҥэ.
Мин мунньубут аккырыыккам 360 устуука буолла. Бу быыстапкаҕа 120 уст. туруордум. Аккырыыкканы мунньубут 50 сылбыттан 30-тан тахса сыл устата быыстапка тэрийэн, дьон көрүүтүгэр таһаардым. Бырабыытылыстыба дьиэтигэр тиийэ быыстапкалыы сылдьыбытым.
Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтин дириэктэрэ Яна Игнатьева коллекционер Семен Телье-Иванов туһунан бэрт истиҥник аҕынна:
— Семен Викторович саха норуотун култуурата уонна ускуустубата сайдыытыгар бэйэтин сүҥкэн кылаатын киллэрбит киһинэн буолар. Кини өрөспүүбүлүкэтээҕи Хомус мусуойа сайдарыгар, саха хомуһа аан дойдуга тахсарыгар сүҥкэн кылааттаах киһибит. Бу музей билигин аан дойду киэн туттуутунан буолла. Кини этнограф, историк, искусствовед быһыытынан бэйэтин билиитин-көрүүтүн сурукка-бичиккэ тиһэн, кинигэ бэлэмнээн таһаарарыгар эрэнэбит. Онуоха бэйэбит исписэлиистэрбитин сыһыаран күүс-көмө буоларга бэлэммит.
Бу маннык баҕа санааны этэн туран, култуура эйгэтигэр улахан кылаатын киллэрбит үтүөтүнэн уонна уопсастыбаннай үлэҕэ уонна араас ыытыллар тэрээһиҥҥэ көхтөөхтүк кыттарынан сибээстээн, Яна Игнатьева өрөспүүбүлүкэ култууратын үтүөлээх үлэһитигэр Семен Телье-Ивановка «Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтин бочуоттаах үлэһитэ» диэн түөскэ кэтэр бэлиэни туттарда.
Култуура бэтэрээнин кытта бииргэ алтыһан үлэлээбит сэбиэскэй-партийнай үлэ бэтэрээнэ Анастасия Павлова ытыктыыр киһитэ Семен Викторович, төһө да бочуоттаах сынньалаҥҥа олордор, уопсастыбаннай олоххо көхтөөҕүн астына аҕынна уонна өссө да маннык айа-тута сылдьарыгар баҕарда.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ, худуоһунньук, «Симэх» норуот ускуустубатын киинин салайааччыта, СӨ Уустарын холбоһугун, Саха сиригэр төрүт ускуустубатын тарҕатыыга анаммыт сүбэ салайааччыта Александр Гоголев-Сатал Уус СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Семен Телье-Иванов айымньылаах үлэтин, кини коллекциялыыр үтүөкэннээх дьарыгын сиһилии билиһиннэрэн баран, Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтин иһинэн үлэлиир «Симэх» галереятыгар тэриллибит Улуу Кыайыы 74 сылыгар анаммыт Аккырыыкка быыстапкатын кэлэн сиһилии билсэллэригэр ыҥырда.
Култуура бэтэрээнигэр махтал тыла бастыҥа этилиннэ. Тыл эппит дьон Семен Викторовичка кэскиллээх коллекциялыыр дьарыгар ситиһиини баҕардылар.
Быыстапкаҕа кэлбит дьон суолталаах тэрээһини тэрийбит ытык киһини кытта анаан хаартыскаҕа түстүлэр.
Кырдьык, Семен Викторович бэлиэтээн эппитин курдук, Улуу Кыайыы аккырыыккаларын курдук сырдык, ыраас күндү бэлэх суоҕа чахчы.
Онон Улуу Кыайыыга анаммыт 50 сыл устата мунньуллубут Аккырыыкка быыстапкатын Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр «Симэх» норуот ускуустубатын киинигэр кэлэн көрүҥ-истиҥ.
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскаҕа ааптар түһэиитэ.