Урукку кэмнэргэ тыа нэһилиэктэригэр түс-бас олохтоох, дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүө майгыларынан, туохха барытыгар суобастаах, үтүө сыһыаннарынан ытыктанар, оҕолуун-уруулуун үлэни өрө туппут, сүөһүлээх-астаах удьуор ыалы «нэһилиэк сис ыала» дииллэрэ.
Биһиги Харбалаахпытыгар оннук ыал аҕыйаҕа суох этэ. Олортон чорботон, Дэпсэйдээх диэн аатынан ахтыллар Кэтириинэ уонна Дэпсэй Уйбаныаптар диэн, дьэ чахчы нэһилиэк убаастыыр, оҕолорун үрдүк үөрэхтээбит, үтүө дьон гынан таһаарбыт сис ыал баара. Ыал ийэтэ Иванова Екатерина Гаврильевна Харбалаахха Буут уонна Чөҥкө икки ардыларыгар сытар Балаакка диэн кыракый ырааһыйаҕа олохтоох Анды Хабырыыллаах диэн 14 оҕолоох ыал бастакы оҕолоро эбит. Элбэх оҕолоох ыал оҕото буолан бэт кыратыттан оҕо көрөн, дьиэ үлэтигэр илии-атах буолан, ньирэйгэ от үргэһэн, онтон аны бурдук бысыһыыта, от мунньуута! Ити курдук үлэҕэ эриллэн улааппыта. Кэтириинэ Хачаҕалаахха олохтоох Уйбаныап Испии соҕотох уолугар Дэпсэйгэ кэргэн тахсыбыта.
Ыал аҕата Дэпсэй холкуос тэриллибитигэр бастакынан киирбит. Сэбиэттэр тэриллибиттэригэр нэһилиэк олоҕор актыыбынай кыттыыны ылар, сир түҥэтигин хамыыһыйатыгар үлэлэһэр. Сэриигэ ыытар хамыыһыйа сэллик ыарыылааҕын булан, сэриигэ барбатах. Доруобуйата мөлтөөн үлэни кыайбат буолар. Кэтириинэ Дэпсэйин оннугар туох да үлэттэн туора турбакка, оҕолорун иитэр туһуттан ферма үлэтин таһынан түүннэри ыалга иистэнэр эбит. Үтүө майгылаах, тугу да ылсыбытын иһин сатанан, кыаллан иһэр туттунуулаах Кэтириинэни дьахталлар убаастыыллара, киниттэн сүбэ-ама ыйыталаһаллара. Кэтириинэ кэргэнин саха дьахтарын быһыытынан өрө тутар, Дэпсэйин тылыттан тахсыбат эбит. Оҕолоро: «Аҕабыт оҕолоругар кытаанах, тоҥуй майгылаах этэ. Хаһан да көтөхпөт, сыллаабат, бэйэтигэр чугаһаппат, оронугар олордубат этэ. Улаханнык толлорбут. Кэлин, улаатан баран биирдэ өйдөөбүппүт: биһигини харыстаан, ыарыытын сыһыарымаары итинник туттубут эбит. Ол да иһин биирбит да ити ыарыыга ылларбатахпыт. Аҕабыт барахсаҥҥа, хойутаан да буоллар тапталбыт муҥура суох. Хомойуох иһин, аҕабыт тыыннааҕар мин эрэ үрдүк үөрэхтэммитим, атыттар өссө да үөрэнэ сылдьаллара «,- диэн кыыһа Р.Е.Филиппова ахтар.
Кэтириинэ оҕолоругар аҕаларын суохтаппатаҕа. Дьарамай баҕайы, икки хараҥаны ыпсарар үлэһит дьахтар оҕолорун үлэһит оҥортоон, 7-тин үрдүк үөрэхтээбит дьоһуннаах ыал ийэтэ этэ. Онно барытыгар ийэтигэр төһүү күүс буолбут улахан кыыһа Суонньата этэ. Софья Евсеевна төрөөбүт Харбалааҕыттан тэйбэккэ, ийэтигэр үлэлээн көмө буолан бииргэ төрөөбүттэрэ үөрэхтээх киһи буолалларыгар сыралаһара. Ол курдук, бииргэ төрөөбүттэрэ бары да үөрэххэ таласпыттара, үрдүк үөрэхтэммиттэрэ.
Филиппова Софья Евсеевна бэрт эдэркээн сааһыттан холкуос ыанньыксытыттан биригэдьииргэ тиийэ үлэлээн, кэлин үүт-арыы собуотун маастара буолан эҥкилэ суох үчүгэй үлэтин иһин оруйуон, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах наҕараадалартан саҕалаан, РСФСР Минмясомолпромун кэллиэгийэтин уонна пищевой промышленность үлэһиттэрин профсоюһун КК Президиумун дьаһалынан 1974 с. «Победитель социалистического соревнования 1974 года», 1975 сыллаахха «Ударник девятой пятилетки» диэн түөскэ кэтэр бэлиэлэринэн наҕараадаланан үлэтигэр үрдүк сыанабылы ылбыта.
Билигин 88 сааһыгар сылдьан ааспыт олоҕун барытын субу бэҕэһээ буолбуттуу ахтар: «Түөрт киилэ кыыймыт арыыны ынах баһыттан нолуок хомуйаллара. Ол кыайтарбакка накаас этэ. Эт нолуога диэн баара өссө. Ол нолуогу кыайан төлөөбөккө ыксыыр, ыктарар дьон баар буолаахтыыра. Тоҥуулаахха фермаларбын кэрийэ сылдьан ыалга хонобун. Сороҕор хоно сытар ыалбыттан, хоноһо бөҕө тиийэн кэлэн, аны атын ыалга тахсан хонобун. 50-ус сыллаахтан үүт эрийээччи буолбутум.» Эдэригэр бэрт сытыы, хайа да үлэни кыайар үлэһит, тобуллаҕас буолан, 1954 сыллаахха биригэдьииринэн аныыллар. Ыраах-чугас диэбэккэ туох көстөрүнэн, үксүн сатыы кыһыннары-сайыннары фермаларын кэрийэн үлэ сводкатын оҥороро, туох кыаллыбаты туоратар туһугар турунара. Үлэ эрэ боппуруоһа буолуо дуо, үлэһиттэр тус кыһалҕаларыгар тиийэ күүһэ кыайарынан көмөлөһө сатыыра. Эйэҕэс-сайаҕас майгылаах, мэлдьи күлэ-үөрэ сылдьар, үлэ буоллаҕына — үлэһит бэрдэ, оонньуу буоллаҕына — сыанаттан түспэт ырыаһыт, дьоно-сэргэтэ, дьүөгэлэрэ ааттыылларынан Суонньа олох үөһүгэр сылдьара..
Оччотооҕу ыраах сытар учаастактар, сайылыктар олохтоохторо Суонньалара кэлэрин кэтэһэн, күннээҕи кыһалҕаларын быһааттаран, кини ыытар агит үөрэҕэр сылдьан өрөспүүбүлүкэ, оройуон сонуннарын истэллэрэ, атын колхуос фермаларын кытары ыытыллар социалистическай куоталаһыы хаамыытын кэтииллэрэ. Комсомолка Суонньа 1968 с. Дьокуускай куоракка буолбут коммунистическай үлэ иһин хамсааһын бастыҥнарын төрдүс үбүлүөйдээх сүбэтигэр кыттыыны ылбыта. Ааспыт үйэ 68 сылларыттан Софья Евсеевнаны үүт-арыы собуотугар анааннар, үлэттэн уурайыар диэри Үөһээ Бүлүүтээҕи эт-үүт комбинатын Харбалаахтааҕы салаатыгар собуокка маастардаабыта. Бу да үлэҕэ Софья Евсеевна үлэһитинэн, үлэтигэр эппиэтинэстээҕинэн, сатабылынан дьон-сэргэ, салалта хайҕабылыгар сылдьыбыта. Ол курдук кини оҥорор көбүөрэ минньигэһэ, ырааһа, былдьаһыгынан ылыллар ас этэ. «Харбалаах көбүөрэ» диэн кэпсэлгэ сылдьара, нэһилиэгин ааттатара, сиэбит эрэ барыта астынан, билигин да умнубаппыт.
Софья Евсеевна 1976 с. олунньуга, Дьокуускайга буолбут 9-с бэтилиэккэ уонна 1975 с. түмүгүнэн социалистическай куоталаһыы кыайыылаахтарын өрөспүүбүлүкэтээҕи слетун дэлэгээтинэн талыллан, кыттыыны ылан кэлбитэ. Кини 1977 сыллаахха «1976 с. Социалистичекай куоталаһыытын кыайыылааҕа» диэн бэлиэнэн наҕараадаламмыта. Чымадаанынан наҕараадаларын киһи сөҕө көрөр: 1954 сылтан саҕалаан, Хрущев аатынан холкуос эрдэхтэн, Софья Евсеевна үлэни өрө тутан олорбут: «Күл учаастагын ферматын ынах сүөһүлэригэр 14 туонна харыйа уутун бэлэмнээн иһэрдибитин иһин…», «…холкуос үлэтигэр үчүгэй көрдөрүүлээх үлэтин иһин…», — диэн тыллартан саҕалаан: «…за большой вклад в повышении качества молочной продукции в четвертом году Х пятилетки совхоз им. Исидора Барахова», «… за долголетнию, безупречную, высокопроизводительную работу..», о.д.а. элбэх махтал тыллардаах наҕараадалар, бэлиэлэр үлэлиир-хамсыыр саастарын кэрэһитэ буолан бэрт кичэллээхтик уурулла сыталлар.
Софья Евсеевна нэһилиэгэр биллэр-көстөр уопсастыбанньык. Бэйэтин кэмигэр хаста да нэһилиэк сэбиэтигэр дьокутаатынан талыллан, нэһилиэк олоҕун тутаах боппуруостарын быһаарсыһар хамыыһыйаларга үлэлээччи. Бу дьаҥ туруон иннинэ нэһилиэгин кыһалҕаларыттан туора турбакка, буолар тэрээһиннэргэ көхтөөх кыттааччы, олохтоох былаас да, бырабыыталыстыба да, араас таһымнаах дьокутааттар да отчуоттарын көтүппэккэ сылдьар, тирээн турар кыһалҕалары быһаарсааччы, кэпсэтээччи кини буолара.
Мин кинини өссө култуура тэрилтэтин үлэтигэр быһаччы сыһыаннаах сыана бэтэрээнин быһыытынан билэбин: норуот ырыаларын толорор, сценкаларга оонньуур, театрализованнай концертарга кыттар этэ. Кини ырыа бөҕөнү билэрэ, оруолун тылын-өһүн билэрэ бөҕө, эрэбил артыыс этэ. Софья Евсеевна хаһан да ааттаһыннаран ду, «ээх» диэн баран бэлэмнэниигэ кэлбэтэҕэ, кыттыбакка хомоппута диэн суоҕа. Биир бигэ тыллаах буолааччы. Кини мааныта, дьон-сэргэ ортотугар киирдэҕинэ ураты чорбойоро. Бэйэтэ оҕруонан тиһэн оҥостубут баттах симэҕэ, моойго кэтэр киэргэллэрэ үчүгэйдэрэ да бэрт буолара.
Софья Евсеевнаҕа үлэбинэн ону-маны чуолкайдаһа куруук сылдьабын. Быйыл сайын биир чымадааны, биир дьоҕус суумканы аҕалтаран иннибэр ууран көрдөрдө! Туох манна суоҕуй! Эчи уурар да буолаллар эбит… Барыта дьаарыстанан, кичэллээхтик, нууччалыы эттэххэ с любовью! Былыр дьахталлар бары да кэриэтэ күрүчүөгүнэн баайар, быысабайдыыр этилэр. Хас долбуур, ыскаап бэйэтэ анал куруһубалаах буолара. Оттон утуйар орон туһунан кэпсэл! Мааны дьахталлар ороннорун сабыытыттан быган көстөр гына анаан куруһубалаах маҥан өрбөҕү оҥостоллоро. Оттон көп баҕайы кус түүтэ сыттыктар анал куруһуба сабыылаах, биитэр аҥаар бастарыгар оннук кэтэрдии киэргэтиилээх буолаллара. Дьэ ити барыта Софья Евсеевнаҕа билигин да баар! Эчи баайара үчүгэйин, бииртэн биир туспа ойуулаахтар. Өссө биир сөҕө, ымсыыра көрбүтүм баар: өйдүүр инигит, былыр баахыла соттор диэн баар буолааччы. Оннук матырыйаалтан уһун, икки баһыгар куруһуба баайан киэргэтэн, сотторун ортотугар аалай роза сибэккилэрдээн уруу килиэбин уурар соттор оҥорбут! «Тоҕо үчүгэйээй! Хайаларын сыбаайбатыгар туттубуккутуй?» — диэн ыйыппыппар Софья Евсеевна: «Бырааттарым, балыстарым ыал буоллахтарына наада буолуо диэн оҥорбутум да туттуллубатаҕа, эрдэ сыбаайбалаабыт, ыал буолбут дьон кэлээччилэр, онтон кэлин умнуллан да хаалбыта. 30-таах сабынан баайбытым», — диэн ахтар. Кэскиллээҕи ыралаан, кичим санаалаах уустаан-ураннаан, имэрийэн-томоруйан оҥорбута олус да кэрэлэр. Евсеевна чымадаанын баайа итинэн бүппэт. Истиэнэҕэ ыйыыр быысапка хартыыналар, быысапкалаах сыттык хаалара уонна манишкалар бааллар. Бу манишка диэн таҥас былыргы кыргыттар, дьахталлар билэр таҥастара. Фабрика тигиитэ, хоппуруон, быысабай киэргэтиилээх, кытыыта куруһубалыы хаймыылаах саҕа. Былыргы хаартыскаларга сарапааны, халыҥ куоптаны кытары кэтэн олорон түспүттэрэ элбэх буолааччы. Дьэ ол манишката Софья Евсеевнаҕа уурулла сытар эбит.
Балыстарыгар тикпит этэрбэс билэлэрэ, оҕуруолара эмиэ ууруллубуттар. Барыта ураты ис хоһоонноохтор: табалаах киһи айаннаан иһэр, кырыа түспүт. Оттон бу биир билэҕэ сибэкки арааһа араҕас, кыһыл өҥүнэн көөчүктээбит, күп-күөх сэбирдэхтэрдээхтэр. Кыһыҥҥы тымныыга дэлэ үчүгэй буолуо дуо, сибэккилэри көрөр! «Оччолорго оҕуруо көстүбэтэ бөҕө. Ол иһин сорох оҕуруону оргутан дьэҥкир оҕуруо оҥостооччубут«, — диэн ахтар.
Софья Евсеевна бэрт өрдөөҕүтэ буолбут сайылыктан көһүү түрүлүөнүн күн бүгүн буолбут курдук өйдүүр: «Биһи Оруосабыт алталааҕар, сыарҕалаах оҕуска ньирэй тиэйбиттэр, ынах ыыр олоппостор, солуурдар эҥин ууруллубуттар уонна кыра кыыска оҕуһу мииннэрэн баран кэннилэриттэн батыс диэн баран хайыһан да көрбөтөхтөр! Бу оҕо оҕуһа таптаабытынан хааман, онтон аны олох да атын суолунан баран хаалбыт. Сыарҕалаах мала бүтүннүү суолу биир гына ыһыллыбыттар. Ньирэйэ кытары түспүт. Киэһэрэн борук-сорук буолуута көһөн кэлэн баран биирдэ өйдөөбүттэрэ, оҕустаах оҕолоро олох да хаалан хаалбыт. Ийэбинээн көрдүү барбыппыт. Аара суолтан сээкэйдэрин хомуйа-хомуйа олох да атын суолунан барбыт оҕону сиппиппит. Хата, мээнэ атах балай барбатах этэ. Бу улахан дьон эрээри кыһаллыбаттарын көр!», — диэн оҕотун туһугар куттаммытын сибилигин буолбут курдук санаан сөҕөр. Көр, ол курдук ньээҥкэлээн, сүгэн-көтөҕөн улаатыннарсыбыт балыстарын, бырааттарын бэйэтин оҕолорун курдук аһына, харысыһа сылдьыбыта билигин да сүрэҕиттэн сүппэккэ, көмүскэһэ, көмөлөһө олордоҕо!
Дэпсэйдээх оҕолоро, удьуордара өрөспүүбүлүкэнэн, Украинаҕа тиийэ тарҕаннылар. Билигин сиэн, хос сиэн оҕолор ыал буолан тэнийдилэр. Инньэ ийэлээх аҕаларын саҕаттан хара үлэттэн илиилэрин араарбатах Дэпсэйдээх оҕолоро үлэни өрө туппут дьон. Төрөөбүт Харбалааҕыттан харыс да халбарыйбатах Софья Евсеевна кэргэнинээн Николай Афанасьевичтыын бииргэ төрөөбүттэрин, оҕолорун көмөлөрүнэн, хороҕор муостааҕы да, сыспай сиэллээҕи да элбэҕи ииппит-ууһаппыт ыал буолаллар. Ынах сүөһү да, сылгы да бииргэ төрөөбүттэрин ахсыаларынан ирээттэрэ барыта Евсеевна ытыһын иһинэн, кини хамаандатынан көрүллэн, ото-маһа быһаарыллар. Элбэх сүөһү көрүүтэ да, аһын-үөлүн бэлэмэ да улахан сыраттан тахсар. Улахан эдьиий, Софья Евсеевна, эбээ Суонньа такайыытынан оҕолор оскуолаҕа киирдилэр да тумалык буолууттан саҕалаан, тэлгэһэттэн тэйэн үөрэххэ барыахтарыгар диэри, окко улахан дьону кытары тэбис-тэҥҥэ, хаар түһүөр диэри үлэлииллэрин сөҕө көрөрбүт. Аны, тыа ыалын күһүҥҥү түбүктэрин эбиҥ! Сир тоҥуута идэһэ өлөрүүтэ, хаһаайыстыбаларын ахсаанынан ирээт убаһа астааһына, ол түбүгэ барыта Евсеевна ааҕыытынан, суоттааһынынан ааһара. Кини куппут хааннара, астаабыт устуунньата, отонноох тоҥмут күөччэҕин ама ким күөччэҕэр тэҥниэҥий! Ону барытын билигин кини такайбыт кыргыттара, сиэннэрэ салгыыллар. Эмиэ эдьиийдэрин курдук эрдэһиттэр, хойут утуйар оҕуруотчуттар, отчуттар, асчыттар.
Эдьиий Суонньа оччоттон баччаҕа диэри улахан аҕа ууһун түмэр күүһэ, аптарытыата. Кини — Харбалаах сис ыалын Кэтириинэ уонна Дэпсэй- Дэпсэйдээх өтөхтөрүн төҥүргэһэ, туруору анньыбыт сэргэлэрин кэриэтэ!
Светлана Копыленко,
Харбалаах, Үөһээ Бүлүү
Хаартыкалар С.Копыленко тиксэриилэрэ